Tuân Nguyễn, kẻ mơ mộng -Người Bạn Lính Cùng Một Tiểu Đội

Tuân Nguyễn

Vào bệnh viện Chợ Rẫy thăm Tuân rồi đưa Tuân đến nghĩa địa Gò Dưa bên Thủ Đức, cúng “mở cửa mả” cho Tuân, những chuyện ấy dồn dập xảy ra cứ như là không có thật. Buổi chiều ấy, ngồi nói chuyện với Cao Xuân Hạo về Tuân Nguyễn, Hạo buông một câu nghe mà lạnh người:

“Tuân Nguyễn sinh ra ở đời là để đóng cái vai trò này: khi có ai đó muốn kêu lên ‘Trời ơi, sao mà tôi khổ thế?’, thì nhìn vào Tuân Nguyễn, sẽ thấy mình chưa phải là người khổ.”

Tôi tình cờ mà quen rồi trở thành bạn thân của Tuân Nguyễn. Ấy là vào tháng 8 năm 1959, tôi phải dự một cuộc chỉnh huấn một tháng, gồm tất cả giáo viên cấp 2 và cấp 3 toàn miền Bắc, cùng tất cả sinh viên sư phạm mới tốt nghiệp. Nơi họp là Trường Bổ túc Công nông đóng tại Giáp Bát, cách phía nam Hà Nội mấy cây số. Ai đã từng dự những cuộc chỉnh huấn trong hai cái năm 1958, 1959, nhất là những ai là văn nghệ sĩ và sinh viên văn khoa, thì chắc mãi mãi chẳng bao giờ có thể quên. May mắn là mỗi buổi chiều, ăn cơm xong, chưa đến giờ học tập hay kiểm thảo buổi tối, chúng tôi có được chút thời gian để trò chuyện mà không phải lên gân góp ý hay kiểm điểm lẫn nhau.


Tôi là sinh viên mới tốt nghiệp, chưa biết sẽ được phân công về đâu (đến cuối cuộc chỉnh huấn thì tôi mới nhận được quyết định của Bộ Giáo dục về Nghệ An để dạy cấp 2). Tuân Nguyễn ra trường trước một khóa, đang là giáo viên của một trường học sinh miền Nam hình như đóng tại Hà Đông. Cùng gốc gác Quảng Bình, cùng từng học ở Huế, lại hình như cùng có cái gì đó giống nhau về số phận, gặp nhau lần đầu là chúng tôi nhận ra nhau và thân nhau ngay. Trước khi rời Hà Nội để vào Nghệ An nhận việc, tôi dẫn Tuân tới ngôi nhà số 10 phố Hàng Gà, nơi tôi đã ở suốt 5 năm, coi như chính gia đình mình, và cũng được cả nhà coi như con cháu, anh em, mãi cho đến tận bây giờ, tôi đã ngoài bảy mươi. Tuân đến, cũng được cả nhà coi như vậy. Quả thật lúc ấy tôi ngờ sẽ có lúc Tuân phải “vào trại”, ngôi nhà này cũng bị đến “xem xét”. Gia đình vốn đã bị tiếng “tư sản”, thêm chuyện này nữa thì phiền quá! Có điều lạ là cả gia đình không ai cảm thấy khó chịu. Mọi người, già trẻ, trai gái, ai cũng quý Tuân.

Chao ôi! Con người mơ mộng và lí tưởng nhất trên đời! Quả tình tôi chưa từng có người bạn nào như vậy. Đang là học sinh trường dòng Pellerin kề bên Bến Ngự, ngôi trường mà học sinh phải đóng học phí khá cao, phải ở “anh-tẹc” (tức nội trú), phải mặc đồng phục, thắt cà vạt, đi giày Tây…, thế mà đùng cái, Tuân bỏ trường lên núi rồi đi bộ đội, tham gia kháng chiến. Lí do thật chính đáng: cách mạng đẹp quá, kháng chiến đẹp quá, hạnh phúc và cơm no áo ấm cho tất cả mọi người, đẹp quá! Hơn nữa: làm một chàng trai biết rời bỏ ăn ngon mặc đẹp để dấn thân vào đói khổ gian lao thì cũng đẹp quá!

Chao ôi, Tuân Nguyễn đã hơn bảy đêm không thể chợp mắt sau khi xem cuốn phim Những đêm trắng của Liên Xô dựng theo tiểu thuyết của Dostoievski. Dám chắc ở Việt Nam, không có ai yêu Dos cho bằng Tuân Nguyễn, kể cả một người rất mê Dos là nhà văn cùng tên với anh, ông Nguyễn Tuân. Nhân đây cũng nói rằng, trong cả thế hệ chúng tôi, trừ Cao Xuân Hạo, nhà ngôn ngữ học tài ba và nhà dịch thuật chuyên nghiệp, không ai đọc được nhiều tiểu thuyết của Dos, mà đọc trực tiếp từ tiếng Pháp, bằng Tuân Nguyễn. Tuân đọc để rồi, khi thích thú kể lại với bạn bè, đọc thuộc lòng hẳn từng đoạn dài tiếng Pháp, từ Les humiliés et offensés đến L’Idiot, từ Les Karamazov đến Crimes et Châtiments. Tuân yêu đến quặn thắt những nhân vật của Dos, yêu đến hóa thân thành nhân vật của Dos, yêu đến mộng mơ, hờn giận, đau đớn cùng với Dos. Mỗi nhân vật của Dos là một nỗi bất hạnh đến sâu thẳm của cuộc đời, nhưng mỗi nhân vật của Dos cũng là một tấm gương chói ngời của lòng tốt, của chủ nghĩa vị tha đến quyết liệt. Hầu như cứ mỗi lần hiệu sách ngoại văn Hà Nội có một chuyến sách mới là Tuân phải tìm đến, để xem có tác phẩm nào của Dos vừa được chuyển sang hay không. Nếu có thì thế nào Tuân cũng phải mua. Trong tác phẩm của Dos, con người thật đáng thương, nhưng con người cũng thật đáng yêu. Trong tác phẩm của Dos, một cô gái điếm cũng trong sáng đến thánh thiện, tốt bụng đến thiên thần.

Đối với văn học Xô-viết, Tuân mê Paustovski. Ông ta viết truyện ngắn tuyệt hay, ông ta là một cây bút bậc thầy. Tuy nhiên, điều Tuân mê nhất nơi nhà văn này chính là lòng tốt của con người. Trong tác phẩm của ông chỉ có cái đẹp, những tình cảm đẹp và những con người tuyệt đẹp, những con người chỉ chắt chiu đi thu nhặt những hạt bụi vàng trong cuộc đời để đúc nên những bông hồng vàng đem dâng tặng người đời, từ văn hào Andersen của nhân loại, đến anh phu quét rác đêm trên đường phố Paris… Tuân yêu những mối tình hư ảo của Paustovski, bởi “chỉ trong tưởng tượng tình yêu mới mãi mãi là thơ là mộng”…

Tuân ghét những tác phẩm mượn danh hiện thực để miêu tả sự thô bỉ của con người, khiến người ta nghĩ đến con người như một thứ loài vật. Chính vì thế mà trong văn học Việt Nam, Tuân yêu Thạch Lam, yêu Nam Cao. Tuân cũng rất yêu Nguyễn Tuân, nhà văn của cái đẹp, cũng là nhà văn dám sống cho cái đẹp.

Với văn chương thì thế, với mọi người xung quanh, Tuân cũng đối xử như thế. Không ghét ai, Tuân chỉ không chơi với người mà Tuân không thích. Đối với những người quen biết, Tuân sống theo cách “làm sao có thể đem đến một niềm vui, một hạnh phúc, dù nhỏ”.

Tuân sống ảo tưởng đến kì lạ. Một lần Tuân kể:

“Hôm qua, mình đi tàu điện từ Hà Đông về, ngay chuyến tàu đầu tiên. Trong toa gần như không có ai ngoài mình ở cuối toa và một người khác ở đầu toa. Lúc tàu gần đến chỗ dừng, mình bỗng nhận rằng đó là một cô gái đẹp vô cùng. Cái dáng ngồi, cái khuôn mặt của cô gái trong ánh sáng mờ mờ trước buổi bình minh, đẹp một cách kì lạ. Cô gái xuống tàu. Đến lúc mình chợt nghĩ ra là phải xuống tàu để đi theo cô ta, thì cô gái đã đi mất hút, tàu lại đang chạy nhanh...”

Chỉ có thế mà liên tiếp cả một tuần liền, Tuân lại đi chuyến tàu điện đầu ngày từ Hà Đông về Hà Nội, mong lại được nhìn thấy cô gái với dáng ngồi và khuôn mặt tuyệt đẹp trong ánh sáng của buổi lê minh nơi góc cuối toa tàu. Cho đến tận hôm nay, tàu điện Hà Nội đã bị dẹp bỏ lâu rồi, thế mà mỗi lần bước chân trên một phố cũ Hà Nội, tôi không thể không tưởng tượng hình ảnh anh chàng Tuân Nguyễn nơi một đầu toa tàu, dán đôi mắt say mê sau đôi tròng kính cận lên một dáng hình con gái mảnh mai ở phía cuối toa tàu.

Hầu như cả đời, Tuân chưa được yêu một cô gái nào. Thỉnh thoảng Tuân cũng có kể chuyện cô này cô nọ, nhưng tôi biết tất cả đều do Tuân tưởng tượng ra. Có thể coi câu chuyện tình này như một chuyện tiêu biểu của anh. Hồi đó, qua bạn bè, anh quen gia đình một cô gái Hà Nội. Cô khá đẹp nhưng mắc bệnh tim, khuôn mặt lúc nào cũng phảng phất buồn. Chao ôi, đây đúng là vẻ đẹp lí tưởng của Tuân Nguyễn rồi! Une beauté pâle et maladive! Một nhan sắc xanh xao và đau ốm! Tuân yêu đến say mê, yêu và làm thơ, lấy cả tên cô gái để đảo lại thành bút danh kí dưới các bài thơ của mình. Trước mối tình ấy, cô gái vẫn từ chối cho đến trước khi qua đời. Sợ phiền lòng người đã khuất, tôi xin không nhắc tên người con gái ấy.

Thêm một chuyện nữa cũng đầy chất Tuân Nguyễn. Trong khoảng thời gian còn lại trước khi tôi vào xứ Nghệ, đến bây giờ tôi không còn nhớ là trong trường hợp nào, Tuân và tôi quen một cô gái Hà Nội. Cô không đẹp nhưng có duyên, dáng người khá thanh thoát, nói năng nhỏ nhẹ. Sáng nào cô cũng đến thăm chúng tôi ở 10 Hàng Gà, chuyện trò một lúc rồi ra về, cả đến và về đều đi bộ. Hồi đó, ở Hà Nội, xe đạp là một thứ tài sản, nhưng cũng chưa ai lấy việc có xe hay không có xe để làm thước đo giá trị. Chúng tôi chỉ thấy cảm động khi nhìn những bước chân khoan thai của cô gái trên hè phố và cái bóng nhỏ của cô khuất dần mỗi khi cô từ nhà chúng tôi ra về. Có một cái gì đó thật đáng yêu. Có lần chúng tôi định đi theo cô đến thăm nhà cô thì cô khéo léo từ chối. Cô cũng khéo léo không cho biết nhà ở đâu, chỉ nói là ở mạn phố Nguyễn Thái Học. Mà phố Nguyễn Thái Học thì dài dằng dặc. Thế mà có một buổi sáng cả hai thằng lững thững đi dọc con phố đến hai lần, thử đoán xem cái nhà nào có thể là nhà của cô. Sau khi tôi rời Hà Nội, cô gái vẫn chăm chỉ đến thăm Tuân. Và tôi, trong mỗi bức thư gửi từ xứ Nghệ cho Tuân, đều có một câu tái bút nhờ chuyển cho cô. Tôi vẫn mong có một chuyện tình, tuy không lãng mạn li kỳ nhưng đẹp giản dị như một truyện tình Thạch Lam giữa Tuân và cô gái Hà Nội ấy. Cuối cùng thì mọi chuyện chẳng ra sao cả. Nguyên nhân thì thật cũng chẳng ra làm sao cả. Đại khái là có một lần, vì không thể từ chối, cô gái đành cho Tuân biết nhà. Và Tuân tìm đến. Đến rồi thì Tuân mới vỡ lẽ ra là cô gái không muốn chúng tôi biết nhà chỉ vì mặc cảm là nhà cô ấy nghèo. Điều ấy khiến anh chàng Tuân cảm thấy bị xúc phạm. Trong một bức thư khá dài cho tôi, Tuân viết rằng: Việc gì mà cô ấy phải làm như vậy? Mình đến nhà cô ấy, thấy bên hàng rào có giàn mướp, có cây đu đủ, xinh xắn và thơ mộng. Mẹ cô ấy là một bà cụ hiền từ, gợi mình nhớ đến mẹ mình. Lẽ ra cô ấy phải tự hào… Tuân còn viết nhiều nữa, khá là gay gắt.

Sau này, trong những năm“ở trại”, hình như Tuân cũng có một mối tình, nồng nhiệt và bi thương, có lẽ thuộc loại những tình yêu hiếm thấy và cảm động nhất trên đời. Chuyện này hình như có người đã kể, tôi không kể lại nữa.

Một chuyện này thì thật giống truyện tiếu lâm. Hồi đó Tuân đã sống ở Sài Gòn. Có một đứa cháu họ gọi Tuân bằng cậu, thỉnh thoảng đến chơi. Một lần hắn báo cho Tuân tin mừng là vợ hắn mới sinh con. Tuân hỏi thăm:

"Thế à? Con trai hay con gái? Được mấy ngày rồi?”

“Dạ, con trai. Được mười ngày rồi."

“Thế nó mở mắt chưa?”

Thằng cháu chưng hửng:

“Trời, cậu làm như nó là chó con hay sao mà ‘nó mở mắt chưa’!”

Kể lại chuyện này với tôi, đứa cháu của Tuân vẫn không hiểu sao một người thông minh từng trải như ông cậu của nó, lại có thể hỏi một câu ngớ ngẩn như vậy. Chao ôi, nếu nó biết rằng, cho đến tuổi ngoài bốn mươi, cậu nó chưa từng được nắm tay một người con gái, nói chi chuyện nhìn thấy một đứa trẻ sơ sinh! Tuân có thể đọc thuộc lòng những đoạn văn dài bằng tiếng Pháp, có thể tự học tiếng Nga trong nhà tù để sau này dịch được Bim trắng tai đen, nhưng Tuân phải mất hơn mười năm quan trọng nhất trong một đời người sống trong cảnh không có cuộc đời.

Sau chỉnh huấn 1959, Tuân may mắn được nhận về tổ thơ của Đài Tiếng nói Việt Nam. Có một phòng con ở chỗ phố Tràng Tiền, Tuân vẫn coi ngôi nhà ở 10 Hàng Gà như ngôi nhà để trở về. Mỗi năm, vào dịp hè, tôi lại trở về Hà Nội, hai thằng lại cùng ăn, cùng đi chơi với nhau, trong đó nhiều lần có cả Phùng Quán, người bạn chung của cả hai đứa. Cũng có năm, Tuân vào Vinh khi tôi dạy ở Vinh, vào Quảng Bình khi tôi đã chuyển vào Quảng Binh. Năm nào cũng giống năm nào, vẫn cái anh chàng Tuân mang đôi kính cận dày cộm và gầy gò đến tột mức của sự gầy gò ấy.

Cũng cần nói một chút về cái gầy của Tuân Nguyễn. Nguyên nhân là Tuân bị ankylostome (giun móc). Tuân thường khoe là bao giờ cũng cố gắng ăn thật nhiều để còn “chia phần” cho bọnankylostome ấy, nếu không, chúng nó sẽ ăn vào thịt Tuân. Không biết trong những năm ở trại của Tuân, cái bọn ankylostome ăn thịt Tuân ấy sống như thế nào? Có lẽ chúng đã chết hết rồi chăng?

Vào thăm tôi ở Vinh giữa lúc tôi đang thuyết trình về Nguyễn Du với học trò trường cấp 3 Huỳnh Thúc Kháng trong dịp kỉ niệm 180 năm ngày mất Nguyễn Du, Tuân Nguyễn sang sảng đọc thơ ca ngợi Nguyễn Du. Vào chơi với tôi ở Quảng Bình, có giấy giới thiệu “đi thực tế” do Đài Tiếng nói Việt Nam cấp, Tuân được huyện Lệ Thủy sắp xếp nơi ăn ở, sắp xếp cả chuyện cho người chở thuyền đi dọc dòng Kiến Giang. Lần ấy, tình cờ có thêm nhà thơ Đào Xuân Quý, chúng tôi thật vui vẻ.

Cũng có lúc Tuân chọn những chuyến đi khác. Không chỉ làm một anh biên tập thơ cho Đài, Tuân còn làm nhiều thơ và thơ Tuân đã có nhiều người thích. Sau một chuyến lên Thái Nguyên, Tuân đọc với bạn bè:

Lên Thái Nguyên rồi đi chẳng được 
Yêu người, yêu đến cả mồ hôi

Tuân vẫn thế, hồn nhiên, mơ mộng, đầy niềm tin đến ảo tưởng. Tuy nhiên, dần dần tôi nhận ra ở nơi Tuân một cái gì đó đang đổ vỡ. Đỉnh cao là vào một buổi chiều ở Hà Nội, Tuân đọc cho nghe bài thơ viết sau đám tang một người thầy:

Con đi theo linh cữu của thầy
Nhưng không phải để đưa thầy ra mộ

Có lẽ nếu tình yêu của Tuân bớt ảo tưởng đi, bớt tuyệt đối đi, thì sự đổ vỡ của Tuân không dữ dội đến như vậy. Nhưng biết làm sao được. Trên đời đã có một người như Tuân Nguyễn, đã phải có một người như Tuân Nguyễn. Hình như thế giới luôn luôn phải là như vậy. Việc xảy đến với Tuân thật đột ngột và bất ngờ. Nó cứ như tai họa từ đâu bỗng giáng xuống gia đình Vương Thúy Kiều vào năm Gia Tĩnh triều Minh. Nó cứ như cái tai họa từ đâu bỗng giáng xuống đầu anh cựu chiến binh trong Đoạn đầu đài của Aitmatov sau này. Không biết lấy gì mà lí giải. Trong một khoảng thời gian ngắn, tai họa đến với ba người bạn tôi: Tuân Nguyễn, Bùi Ngọc Tấn, Vũ Huy Cương.

Có một chi tiết mà bạn bè Tuân hồi đó ai cũng biết. Ấy là một thời gian ngắn trước khi tai họa ập đến, Tuân lo lắng nói với mấy người bạn rằng trong khi Tuân vắng nhà thì cái ngăn kéo bàn của anh ở phố Tràng Tiền bị mở trộm, lấy đi của anh cái nhẫn vàng và quyển nhật ký.

“Mất cái nhẫn thì chẳng sao, chỉ lo quyển nhật ký. Mình nghĩ là kẻ trộm nó mới lấy cái nhẫn, chứ… thì lấy cái nhẫn làm gì.”

Bạn bè bảo :

“Thế thì không phải là kẻ trộm rồi. Người ta lấy cái nhẫn để cậu tưởng là kẻ trộm thôi.”

Chuyện xảy ra đúng như vậy.

Từ căn phòng ở phố Tràng Tiền, với hai tay bị còng, Tuân đã làm một chuyến đi hơn mười năm nhọc nhằn và tủi hận.

Năm 1975 tôi mới gặp lại Tuân ở Hà Nội giữa khoảng không gian bé bằng một chiếc chiếu trong một căn nhà gần ga Hàng Cỏ. Tuân và Phương Thúy phải mua lại cái khoảng không gian tí tẹo ấy bằng không biết bao nhiêu chuyến xe ba gác chở cái thứ mà dân Hà Nội bỏ lại trong các nhà vệ sinh công cộng, chuyển ra ngoại thành cho người ta mua bón ruộng. Những chuyến xe ba gác như thế luôn luôn phải bắt đầu từ lúc gần nửa dêm.

Từ Phan Thiết vào Sài Gòn chơi, tôi lại gặp Tuân, mừng vì thấy Tuân và Phương Thúy ở trong một ngôi nhà khá đẹp ở một khu vực thật đẹp, Tuân lại đi dạy văn cho một trường cấp 3 ở Bình Thạnh, được học trò rất yêu. Thúy nói rất thật lòng:

“Thấy anh Tuân được các cô học trò yêu, em rất vui. Em biết em xấu. Anh Tuân phải được yêu người đẹp.”

Rồi khu phố còn thương tình, cho Tuân mở cái quầy bán báo bên lề đường để kiếm thêm chút tiền.

Qua cơn bĩ cực tới hồi thái lai chăng? Hóa ra không phải vậy. Ngôi nhà đẹp Tuân ở chỉ là của người khác cho ở nhờ, cũng là để giữ nhà cho họ. Khi Tuân xin được đi dạy chính thức thì một cô làm nghề tổ chức, thấy tên của Tuân, đã gạt đi ngay:

“Cho cái tên phản động ấy dạy văn sao được!”

Theo nhiều người cho biết thì cái cô tổ chức ấy biết Tuân bởi vì hồi xưa cô từng là học trò của Tuân khi cô học ở trường học sinh miền Nam.

Rồi ngày đầu tiên Tuân mừng rỡ đạp xe đi lấy báo để khai trương cái sạp báo bé nhỏ của mình cũng là ngày mà một chiếc xe tải đã chọn đúng lúc để lùi từ trong hẻm ra mà xô ngã Tuân xuống đường, gây chấn thương sọ não. Đúng là Đoạn đầu đài rồi. Bây giờ thì Tuân phải đi thật xa, đi mà không bao giờ trở lại.

Ôi, Tuân, anh chàng hiền lành và mơ mộng, anh chàng gầy yếu cả thể xác lẫn linh hồn, anh chàng sinh ra để thao thức trước nỗi khổ ở đời nhưng chính mình thì vô hạn khổ.

Tên thật của Tuân Nguyễn là Nguyễn Tuân, ngẫu nhiên mà trùng tên với nhà văn tài hoa bậc nhất nước ta. Có lẽ khi đặt tên cho con, các vị thân sinh của anh không hề nghĩ gì đến chuyện này, vì phải rất lâu sau khi con trai họ ra đời thì Nguyễn Tuân mới có Vang bóng một thời cho người đời ca tụng. Tránh việc trùng tên cho người ta khỏi ngộ nhận, hóa ra Tuân Nguyễn đã tự nhận mình như một sự đảo ngược của số phận: một người thì có đủ thứ vinh quang, một người thì gặp toàn nghiệt ngã.



Sài Gòn, giữa Tết 2008


 - Phùng Quán

Nhà thơ Phùng Quán LTS (D Ð-Paris) - Phùng Quán đã từ trần ngày 22 tháng 1 năm 1995. Nhân ngày giỗ lần thứ năm của nhà văn, chúng tôi xin trích đăng phần đầu một chương hồi ký mà tác giả viết khoảng 1991-92. Chương này kể lại những kỉ niệm về Tuân Nguyễn, người bạn cùng tiểu đội của ông. Phùng Quán bị đánh thời Nhân văn (56-58), Tuân Nguyễn bị đánh năm 64, trước cả " vụ xét lại ". Ðây vừa là một chứng từ chân thực, vừa là một áng văn đầy ắp tình người. Cảm ơn Thông điệp xanh đã vui lòng cho phép đăng lại chương hồi ký này. oOo Vào những năm đầu của thập kỷ sáu mươi (1960), trên các mặt báo trung ương và địa phương các trang thơ tràn ngập đề tài sản xuất, chiến đấu, ca ngợi các hợp tác xã điển hình, các nông trường, các nhà máy, hầm mỏ tiên tiến, nào " sóng Duyên Hải, gió Ðại Phong ", nào gương người tốt việc tốt, tố cáo tội ác Mỹ Diệm..., thôi thì đủ thứ. Bỗng dưng, trên một trang thơ tuần báo Văn Nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam xuất hiện một bài thơ tứ tuyệt, nhan đề: Nghe nhạc Strauss.Tên tác giả lạ hoắc: Tuân Nguyễn. Ðã hơn ba mươi năm trôi qua kể từ ngày ấy, nhưng bài thơ nọ vẫn đọng lại tinh khôi trong trí nhớ của tôi. Sóng sông Hồng bỗng xanh màu Danube Nhạc bồng bềnh trôi tới các vì sao... Trời lung linh khẽ chao mình theo nhịp Những người nước lạ phải lòng nhau... Ðề tài và nội dung bài thơ lạc lõng giữa biển thơ-hiện-thực sục sôi, nóng bỏng, thơ-minh-họa cho cuộc đấu tranh giai cấp " long trời lở đất ", khẳng định con đường " ai thắng ai ". Như thể tự thấy mình chẳng giống ai, bài thơ đã tứ tuyệt rồi mà vẫn còn nép mình ở góc cuối trang báo, khiêm nhường, nhỏ thó với vẻ ngơ ngác, lo lắng, nhìn lên những bài thơ bốc lửa, hừng hực khí thế đấu tranh, sang sảng lạc quan cách mạng của những tên tuổi thời thượng... Có điều lạ là ngay sau khi xuất hiện, bài thơ nhỏ bé nọ lập tức nổi tiếng, được nhiều độc giả mến mộ thơ ngày đó nhắc nhở, truyền tụng ; nhiều đôi trai gái chép vào sổ tay tặng nhau... oOo Mùa hè năm 1950. Trảng cát Phong Chương bắc Thừa Thiên bị rang bỏng dưới cái nắng như dội lửa. Gió Lào khô rát thổi tung cát thành những đám mây, phủ trùm lên một vùng cỏ cây cằn cỗi, nhuộm màu cháy xém. Tôi lúc đó là tiểu đội trưởng một tiểu đội mũi nhọn trong đại đội chủ công trung đoàn quân chủ lực 101. Tôi cùng tiểu đội dầm mình trong cát bỏng, gió Lào, mải mê luyện tập môn đánh bộc phá, chuẩn bị cho chiến dịch hè thu. Tiểu đội tôi trẻ nhất đại đội, toàn những chàng trai 17, 18, 19... Tôi đang làm thị phạm động tác ôm thủ pháo chuẩn bị lao lên đột phá khẩu thì cậu Tiệm, liên lạc viên của đại đội, tay xách tiểu liên " Tuyn ", đầu đội mũ nan giắt đầy lá ngụy trang, chạy như ngựa tế băng qua những động cát, nhảy phóc qua những dãy xương rồng gai mặt nguyệt, chạy thẳng đến bãi tập. Tiệm đứng nghiêm, đưa tay lên vành mũ chào, vừa nói, vừa thở:" Báo cáo tiểu đội trưởng!Ðại đội trưởng triệu tập đồng chí về ngay đại đội bộ! Hết!" Tôi giao tiểu đội lại cho tiểu đội phó tiếp tục khoa mục tập. Khoác lên vai khẩu tiểu liên " Mát " tôi hộc tốc chạy theo Tiệm về đại đội bộ. Tôi đoán chừng đại đội trưởng điều động tiểu đội tôi đi phối hợp chiến đấu với một đơn vị nào đó. Ðại đội trưởng chỉ hơn tôi ba bốn tuổi, cũng trẻ măng, nhưng đã được tặng thưởng huân chương Quân công. Anh đang ngồi trước bộ tràng kỷ bằng tre. Trên bàn một siêu nước lá vàng và mấy cái bát sành. Ngồi đối diện với anh là một thanh niên trạc tuổi tôi, dáng dấp học trò, tóc chải ốp, áo sơ mi màu trứng sáo, quần tây xám, chân dận dép săng đan da. Anh ta đeo kính trắng, cái miệng thật rộng và thật tươi. - Báo cáo Ðại đội trưởng!Tiểu đội trưởng Quán có mặt! Ðại đội trưởng chỉ chiếc ghế tre chỗ cạnh anh, nói: - Quán ngồi xuống đây. Anh rót cho tôi một bát nước lá vàng đắng ngắt vị bộc phá. Chờ tôi uống cạn bát nước và kéo vạt áo quân phục sũng mồ hôi lau gương mặt sạm đen, đầy bụi cát, anh giới thiệu một thanh niên lạ mặt ngồi đối diện: - Ðồng chí Nguyễn Tuân đây hoạt động trong phong trào học sinh kháng chiến nội thành. Tuân học trường Providence, đỗ tú tài toán. Vừa rồi, sau vụ học sinh bãi khoá, Tuân bị lộ. Thị ủy Huế bố trí cho Tuân theo đường dây lên chiến khu. Nguyện vọng của Tuân là được gia nhập quân đội. Trung đoàn tiếp nhận, bố trí đồng chí ấy làm việc tại phòng Chính trị. Nhưng Tuân lại tha thiết muốn được cầm súng chiến đấu. Trên cử đồng chí ấy về đại đội ta. Tôi đã trao đổi với chính trị viên. Chúng tôi quyết định:Tuân sẽ về tiểu đội của Quán. Qua thư giới thiệu của Phòng chính trị trung đoàn, thì Tuân giỏi tiếng Pháp, tiếng Anh, biết cả chữ Hán, lại có khả năng sáng tác văn thơ... Chúng tôi nghĩ hai đồng chí cùng trạc lứa tuổi, lại cùng thích văn thơ, chắc sẽ hợp nhau... oOo Tôi đăm đăm nhìn người đội viên mới của tiểu đội mình. ý nghĩ đầu tiên là cậu ta quá thư sinh, đã thế dáng dấp lại còm nhom, hai cánh trần nom như hai ống quyển, và hai cẳng chân chắc cũng không to hơn. Thế mà hành trang một người lính trận thì nào súng, cơ số đạn, lựu đạn, bộc phá, ruột tượng gạo, ống muối, ba lô... Khi cần tuýt một tiếng còi chỉ huy, tất cả phải nằm gọn trên lưng, trên vai, quanh thắt lưng chỉ trong vòng ba phút. Và phải lên đường hành quân bất kể ngày đêm, bất kể sấm chớp, mưa bão, lửa đạn...Tự nhiên tôi đâm giận hắn. Chắc khi ngồi mài đũng quần trên ghế nhà trường, cậu ta say sưa đọc câu thơ " Bụi trường chinh phai bạc áo hào hoa ", mơ mộng thấy đời lính trận mê ly lắm. Chỉ cần mấy hôm thôi, cậu ta sẽ thấm đòn thế nào là " phai bạc áo hào hoa ". Sao hắn ta không ở lại trung đoàn bộ làm lính văn phòng có hơn không? " Ðồng chí Quán vào Vệ Quốc Ðoàn từ trước ngày Huế nổ súng - lời giới thiệu của Ðại đội trưởng về tôi cho Tuân nghe cắt ngang dòng suy nghĩ của tôi - Quán đã tham gia chiến đấu ở mặt trận Huế, rồi mặt trận phía Nam, đèo Phát Tượng, Truồi, Nong... Tuy cùng trạc lứa tuổi với đồng chí, nhưng Quán là cựu binh của Trung đoàn, giãi dầu trận mạc không thua chúng tôi đâu. Quán còn là cây văn nghệ quần chúng của đại đội. Chúng tôi mong hai cậu sẽ thân thiết nhau. Tôi và Tuân Nguyễn biết nhau từ đó. oOo Khi hai chúng tôi đã khá thân nhau, tôi thường đọc cho Tuân nghe thơ tôi làm. Những bài thơ tràng giang đại hải, sặc mùi lính tráng. Một hôm, nhân bàn chuyện thơ, Tuân hỏi tôi: - Này, cậu có biệt hiệu không? - Có chứ, tôi đáp. Lúc đầu mình lấy biệt hiệu là Lúa Xanh. Nhưng sau đó nghe nó thối thối làm sao ấy, nên bỏ. Ðang cố rặn ra một biệt hiệu khác, nghe đỡ nặng mùi hơn, nhưng chưa ra... Khi mới tập tọng làm thơ, người ta ai cũng nghĩ rằng việc quan trọng đầu tiên là phải có một cái biệt hiệu thật kêu, kiểu như các thi sĩ nổi danh:Tản Ðà, Kinh Kha, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, T.T.K.H., Hoàng Cầm... Tuân nói: - Mình cũng từng nghĩ vậy. Rồi thấy biệt hiệu, biệt hiếc, vô duyên òm... Tên cha mẹ đặt cho thế nào cứ để nguyên nó thế ấy. Khốn nỗi, tên mình lại trùng với ông Nguyễn Tuân Vang bóng một thời quá nổi tiếng. Mình đành xoay ngược nó thành Tuân Nguyễn. Tuân Nguyễn!Nghe cũng vô duyên, nhưng thôi, đành vậy. - Cậu thấy thơ mình thế nào?- tôi hồi hộp hỏi Tuân, trong bụng chờ được Tuân khen. Cả đại đội khen thơ mình, nhiều cậu còn chép để học thuộc đấy. Tuân Nguyễn nhìn tôi qua tròng kính cận dầy cộp, chợt mỉm cười. Cái miệng Tuân cười thật rộng, thật tươi... - Thơ của cậu, hai mươi câu đầu để giữ gìn trật tự, hai mươi câu cuối chuẩn bị cho người nghe vỗ tay, còn đoạn giữa là vè !... Tôi không ngờ thơ của mình bị ông bạn mới " mạt sát " đến thế. Tôi đau quá, nổi sùng, chỉ muốn đạp cho hắn một đạp!Nhưng tôi đã ghìm được, vì nhớ đến chức danh Tiểu đội trưởng của mình. Tiểu đội trưởng mà đạp đội viên vì thơ bị chê thì ê quá. Nhưng Tuân hình như không để ý gì đến thái độ giận dỗi của tôi. Cậu ta đọc cho tôi nghe những bài thơ cậu ta làm, đủ các thể loại:tứ tuyệt, ngũ ngôn, thất ngôn bát cú, lục bát, những bài thơ mỗi đoạn bốn câu ba vần... Mặc dầu tự ái một cây, tôi phải cay đắng nhận rằng bên cạnh những bài thơ ý tứ hàm súc, đầy nhạc điệu của Tuân, thơ tôi đúng là những bài vè tràng giang đại hải, không chối vào đâu được. Từ đó đến nay đã hơn bốn mươi năm trôi qua, mỗi lần tôi đặt bút định viết một bài thơ, lời nhận xét vừa nghiêm khắc, vừa giễu cợt của Tuân lại vang vọng bên tai tôi, làm tôi chùn bút. Một đêm ở chiến khu Câu Nhi, hai chúng tôi nằm trên sạp nứa, gác vế lên nhau, Tuân khuyên tôi: - Cậu phải học luật thơ Ðường làm cái vốn cơ bản, sau đó phát huy thành các thể thơ tự do, mới hy vọng thơ có thể khá lên được. Tôi mộng ước được làm nhà thơ, tôi chấp nhận lời khuyên của Tuân. Tôi hạ quyết tâm phải học thành thục luật thơ Ðường. Ban ngày tôi dạy Tuân các môn xạ kích, ném lựu đạn, đâm lê, đánh bộc phá... Ðêm đến, bên bếp lửa bập bùng chiến khu, Tuân giảng dạy tôi luật bằng trắc, luật các vế đối, luật cấu trúc các thể loại thơ Ðường:tứ tuyệt, thất ngôn bát cú, ngũ ngôn... Tôi dùng mũi đinh nhọn ghi lời giảng dạy lên báng súng để lúc nào cũng có thể ôn lại được. Tôi tập làm thử một số bài thơ theo cách Tuân dạy. Nhưng làm xong tôi phải vo viên liệng ngay vô bếp, không dám đọc cho ai nghe. Trong nghề thơ, tôi tự ví mình như anh chàng ham trò đánh nhau nhưng chỉ quen dùng độc một môn " võ dân gian " là " đá củ đậu ", ba năm võ tàu không bằng một chầu đá củ đậu. Bây giờ tôi phải học đâm lê theo đúng quy tắc, một bước tiến, hai bước lùi... gạt trái, đâm phải... làm sao tiếp thu nổi. Mỗi lần nghĩ về người đội viên mới của mình, lòng tôi lại thấy buồn vì ghen tài và đố kỵ:" Hắn mới là người được trời sinh ra để làm thi sĩ. Tên tuổi hắn nay mai sẽ lẫy lừng trên thi đàn đất nước. Còn mình dù cố gắng đến hết đời cũng chỉ là một anh ỏvăn nghệ quần chúngõ, ca dao, hò, vè...". Ðể dịu bớt đau khổ, tôi tự an ủi:" Nhưng về mặt binh nghiệp mình sẽ hơn hắn. Khi hắn nổi danh về văn thơ, thì mình sẽ lên đến chức Sư đoàn trưởng. Vậy là huề "! oOo Những năm 1950, 1951, 1952 là những năm gian lao nhất của chiến trường Thừa Thiên. Những trận lụt bão chưa từng thấy cuốn phăng cả một làng ở bên Phá Tam Giang. Biển Thuận An nổi sóng thần, ném những thuyền đánh cá lớn lên bãi cát như ném cái vỏ trứng. Giặc Pháp hùa với thiên tai tổ chức những trận càn lớn, phối hợp cả thuỷ lục không quân, tăng pháo ; quyết xoá sổ trung đoàn 101 chúng tôi. Chúng tôi phải đánh những trận đẫm máu và tổn thất khá nặng nề. Nhưng nỗi gian lao thường trực của chúng tôi chưa phải là lụt bão, bom đạn, mà là đói. Ðói lả người. Ðói mờ mắt. Có đận sáu tháng liền, chúng tôi phải ăn thứ gạo chôn dưới đất lâu ngày bị ngập lụt. Gạo mục, mũn, có mùi hôi thối như phân người ôi, mà muốn có thứ gạo mục thối đó, chúng tôi phải vượt qua những hệ thống đồn bót dày đặc, luồn sâu vào hậu địch, rình rập hàng trăm họng súng phục kích... Nhiều anh em chúng tôi bị giặc bắn gục trên đường đi lấy gạo. Nhiều ruột tượng gạo mang về đến đơn vị, xổ ra, đỏ lòm những máu, nhưng không thể bỏ đi. Chúng tôi tìm đủ cách để vuốt gạo cho sạch máu. Những hạt gạo mục xốp hút máu như giấy thấm. Chúng tôi ngâm gạo xuống suối, nhờ nước rửa máu. Ngâm suốt đêm, sáng vớt gạo lên vẫn có màu hồng hồng. Chúng tôi bưng bát cơm chan máu đồng đội, nhắm mắt nhắm mũi lùa vào miệng thật nhanh và nuốt chửng... Mỗi chén cơm chúng tôi trộn một phần tư chén ớt bột, loại ớt hiểm, cho dịu bớt vị tanh của máu... oOo Từ ghế nhà trường, Tuân Nguyễn nhảy thẳng vào đơn vị tôi đúng thời điểm khốc liệt đó. Hôm đầu tiên, tôi còn nhớ như in, Tuân bưng bát cơm chan máu đồng đội lên ăn, mới và được hai miếng, anh nôn thốc nôn tháo. Tôi nói với Tuân:" Cứ trộn thật nhiều ớt vô lùa thật nhanh, không nên chần chừ ". Tuân ứa nước mắt nói:" Nhưng mình không quen ăn vậy... Mình chỉ sợ anh em cho mình là học sinh tiểu tư sản, không chịu được gian khổ... Cậu nói giúp với anh em thông cảm cho mình... lần sau mình sẽ cố gắng không như thế nữa..." Ðêm đó, họp tiểu đội, Tuân đứng lên xin lỗi, đã làm cho bữa ăn của anh em mất ngon. Tuân còn nói thêm:" Ngay cả trong thiên anh hùng ca bất hủ Odyssée của Homère, cũng không có hình ảnh nào dữ dội và bi tráng như bát cơm thấm máu mà chúng ta ăn... Tôi sẽ ghi khắc nó vào ký ức ; và nếu qua cuộc chiến tranh mà tôi còn sống, nhất định tôi sẽ đặt nó vào trong tác phẩm của tôi ". Anh em trong tiểu đội chẳng hiểu Tuân muốn nói gì, nhưng vẻ mặt và giọng nói của cậu ta làm họ cảm động. Họ còn xúm lại an ủi, động viên:" Ðồng chí cứ ăn năm, bảy lần rồi sẽ quen thôi." Ðiều làm tôi lo lắng băn khoăn hơn cả là chuyện cử Tuân đi lấy gạo, Tuân chưa quen chiến trận, vừa chậm, vừa yếu, lại cận thị. Nếu cử cậu ta vào địch hậu lấy gạo, chết dễ như chơi. Nhưng tôi là tiểu đội trưởng, việc phân công anh em mình vào địch hậu lấy gạo, phải hết sức công bằng. Mỗi lần họp tiểu đội phân công, tôi phải tìm đủ cách để tránh cho Tuân công việc nguy hiểm này:" Ðồng chí Tuân ở nhà làm bích báo cho đại đội ". " Ðồng chí phải viết xong cho cả tiểu đội khẩu hiệu:ỏRèn cán chỉnh quânõ để cài lên mũ trong đợt tổng diễn tập sắp đến ". " Ðồng chí phải hoàn thành bài thơ nói lên lòng quyết tâm, tinh thần hăng say luyện tập trong thời gian qua của tiểu đội ta, để đọc vào dịp liên hoan văn nghệ kết thúc đợt luyện tập!" Tuy vậy, cứ làm mãi cách đó, anh em bắt đầu xì xào phản ứng. Họp tiểu đội, anh em phê bình tôi hết sức gay gắt:" Ðồng chí tiểu đội trưởng thiên vị đồng chí Tuân!". Có anh còn chua chát hơn:" Dù đồng chí Tuân có đậu tú tài, có văn hay chữ tốt, nhưng đã ăn thì cũng phải đi lấy gạo như anh em." Tuân đứng bật ngay dậy, yêu cầu được phân công đi lấy gạo, nhưng tôi cương quyết gạt đi. Tôi đanh giọng, nói:" Tôi không thiên vị ai hết!Làm bích báo, viết khẩu hiệu, làm thơ cũng cần thiết như việc đi lấy gạo. Tôi sẽ phân công đồng chí Tuân đi lấy gạo tối nay. Nhưng hiện đồng chí phải dịch truyền đơn địch vận ra tiếng Tây, do phòng Chính trị trung đoàn yêu cầu, mà phải dịch gấp. Ðây, truyền đơn địch vận trung đoàn mới giao về hôm qua đây. Giấy bút đây!Ðồng chí nào có thể đảm nhiệm công việc này thay đồng chí Tuân, xin giơ tay cho biết!" Thế là cả tiểu đội ngồi ngay như phỗng. Quá nửa tiểu đội tôi trình độ văn hóa lớp một, lớp hai, số còn lại vừa đọc vừa đánh vần. Trong cuộc đời chiến sĩ của tôi, nếu có một niềm tự hào nào đó đáng ghi nhớ, thì đó chính là niềm tự hào:trong những năm gian truân nhất của cuộc kháng chiến chín năm, tôi đã tận dụng quyền lực tiểu đội trưởng để bảo vệ một nhà thơ tương lai của đất nước. oOo Sang cuối năm 1953, hai chúng tôi phải xa nhau vì nhiệm vụ của chiến trường. Tôi được cử đi học trường Quân chính Bình Trị Thiên. Tuân Nguyễn được bổ sung vào đơn vị tình nguyện quân mặt trận Trung Lào. Mãi đến năm 1957 chúng tôi mới gặp lại nhau. Hòa bình lập lại, Tuân ra khỏi quân ngũ, đi học tiếp và tốt nghiệp Ðại Học Sư Phạm, làm thầy giáo. Sau đó được điều về Ðài phát thanh Tiếng nói Việt Nam. Lương của Tuân Nguyễn năm đó là 93 đồng. Còn tôi, lâm vào cảnh khổ nạn văn chương Nhân Văn Giai Phẩm phải về tá túc bên bờ hồ Tây, nhập phường câu cá trộm... Trong khi bạn bè thân thích, kể cả máu mủ ruột thịt, người yêu, đều xa lánh tôi, thì Tuân Nguyễn vẫn gắn bó, cưu mang tôi. Mặc dầu lúc này anh là người có chức danh của một cơ quan quan trọng, bắt đầu có tiếng tăm trên thi đàn. Tuân mò tìm được nơi tôi tá túc, thường xuyên mang cho tôi áo quần, tem gạo, phiếu thịt, kẹo, thuốc lá căng tin... (kẹo, thuốc lá do cơ quan bán theo tiêu chuẩn bậc lương). Mỗi lần đem cho như vậy, Tuân rất sợ tôi mếch lòng, tủi thân, nên bao giờ cũng tìm cách nói thác. " Có bộ áo quần mình thuê may hỏng, mặc rộng thùng thình cứ như áo tế. Cậu đậm người hơn mặc giúp mình cho đỡ phí ". " Một nhà báo ngoại quốc có nhận xét người Việt Nam ta rất có đầu óc hài hước. Hài hước ngay cả trong việc sản xuất bánh kẹo. Ngoài bao bì đề kẹo cứng thành kẹo mềm muốn chảy nước. Nếu đề kẹo mềm thì cắn muốn vỡ răng. Này, cậu khoẻ răng ăn giúp mình hai gói kẹo mè này ". Một lần, tôi hỏi Tuân:" Cậu hay gặp mình, thế nào cơ quan họ cũng biết. Cậu không ngại à?" Tuân Nguyễn vốn là người ăn nói hết sức nhã nhặn, lịch sự. ở cơ quan cấm ai thấy cậu ta văng tục. Nhưng chỉ khi hai đứa với nhau, hoài niệm cuộc sống lính tráng, cậu ta văng tục ào ào:" Có ngại cái con cặc!Ðù mạ, mình căm ghét nhất là thói vô ơn!Nếu ngày đó cậu không chơi trò ỏNhân danh tiểu đội trưởngõ thì chắc mình đã nằm mục xương giữa trảng cát Phong Chương, Thanh Lam Bồ, Phú Ða, Hà Thanh... với một ruột tượng gạo thối mục đầy máu... Cậu quên rồi à, đúng cái hôm cậu phịa chuyện Phòng chính trị giao mình dịch truyền đơn địch vận, bốn cậu được cử đi lấy gạo, tụi phục kích xơi tái mất hai, cậu gì nhỉ, à cậu Lượng, cậu Vinh... Có đâu mình còn sống đến bây giờ mà đại học đại hiếc, nhà thơ nhà thiếc, phát thanh phát thiếc !... Cứt!" oOo Năm 1963, vợ chồng tôi sinh con gái đầu lòng. Ðến đón cháu ở nhà hộ sinh A, có bà ngoại cháu (bà đã mất năm 1986), tôi và Tuân Nguyễn. Vợ tôi vui lắm, nói với hai người: - Bà với chú Tuân thấy cháu có xinh không? Tuân cúi xuống nhìn gương mặt nhỏ xíu còn đỏ hỏn của cháu, cười cười. Bà ngoại cháu vốn suốt đời chỉ biết công việc nội trợ, và gần như không biết chữ, buột miệng nói: - Bây giờ thì mẹ mừng mừng rỡ rỡ thế đấy, không biết đời con rồi có ngóc đầu dậy được không !... Bà ngoại và hai mẹ con đi xích lô về nhà. Tôi và Tuân lững thững đi bộ dọc đường Ngô Quyền. Dáng vẻ cậu ta trở nên trầm ngâm và lặng lẽ. Im lặng một lúc khá lâu, Tuân chợt nói: - Bà cụ nói thật khủng khiếp!Ðó là lời tiên đoán về số phận những nghệ sĩ quyết định " Yêu ai cứ bảo là yêu. Ghét ai cứ bảo là ghét. Dù ai ngon ngọt nuông chiều. Cũng không nói yêu thành ghét. Dù ai cầm dao doạ giết. Cũng không nói ghét thành yêu...". Lời nhận xét bất ngờ của Tuân làm tôi bất giác rùng mình. Một câu Kiều chợt ập đến trong đầu:" Ðường xa nghĩ đến đoạn trường mà kinh!" Tuân bảo tôi: - Bắt đầu từ hôm nay, mỗi tháng mình gửi cậu 5 đồng mua sữa cho cháu. Hàng tháng cứ đến ngày mùng ba - ngày mình lĩnh lương - cậu chịu khó đến chỗ mình. Sợ có khi mình mắc việc, không xuống chỗ cậu được. Nếu mình đi công tác vắng, mình sẽ gởi lại chỗ cậu V. ở tổ thơ. Ngày đó, 5 đồng mua được ba hộp sữa Ba Vì. Lúc chia tay, Tuân còn dặn thêm: - Lỡ khi nào câu kéo không được gì, nếu tiện đường tạt vào chỗ mình mà ăn cơm. Cơm tập thể chỗ mình khá lắm... Từ đấy, hôm nào cạn túi, tôi lại đạp xe lên 20 phố Tràng Tiền, bếp ăn tập thể của cơ quan Ðài phát thanh tiếng nói Việt Nam. May mắn được gặp Tuân là no bụng. oOo Tuân Nguyễn sống trong một gian buồng nhỏ, rộng chừng 8 mét vuông, ở tầng gác hai, ngay đằng sau gian nhà ăn tập thể. Buồng kê một giường cá nhân, một giá sách lớn che kín mặt tường chiều ngang. Cạnh giá sách là bàn viết. Ðối diện cửa ra vào treo chân dung Dostoievsky lồng khung kính trên tường, phía đầu giường treo ảnh của cậu ta, phóng to, cũng lồng khung kính. Ðó là hai vật trang trí độc nhất trong gian buồng. Trên giá sách, có khoảng vài chục cuốn sách tiếng Việt. Còn lại là sách tiếng Pháp, tiếng Anh. Tiền lương tháng, ngoài tiền ăn, một ít dùng may mặc, tiền cho tôi, Tuân dồn hết vào việc mua sách. Tuân là khách quen của cửa hàng sách ngoại văn. Toàn tập Dostoievsky, toàn tập Chekhov, toàn tập Brecht, Maxim Gorki, Jack London... Tôi đến, hầu như lúc nào cũng bắt gặp Tuân hí hoáy trước bàn viết. Trước mặt, hai ba cuốn sách mới... Tôi biết lúc này cậu ta hoàn toàn đắm mình trong suy tưởng, mộng mơ. Ðã từ lâu, Tuân chuẩn bị viết tác phẩm văn xuôi quan trọng của đời mình, anh tâm sự. Chủ đề tác phẩm là một thanh niên trí thức say mê cách mạng, lúc nào cũng sống trong mộng tưởng san phẳng hết mọi điều phi lý xúc phạm con người, và xây dựng một cõi địa đàng nhân loại. Kết cục con người cách mạng mộng mơ đó đã bị thực tế trần trụi, nghiệt ngã đè bẹp. Tuân Nguyễn đọc đến nát nhừ toàn tập Dostoievsky. Cậu ta đọc Ðốt đến rạc cả người. Nhà văn mà Tuân đặt thành tích để vươn tới là Ðốt. Tuân nói với tôi: - Ðiều này mình chỉ nói riêng với cậu thôi. Nhiều đêm mình nằm mơ, cuốn sách của mình được in ra, và được những người sành văn đánh giá là sấp sỉ với Ðốt... Bạn hữu chúng tôi không ai bảo ai cùng gọi đùa Tuân là cụ Ðốt. " Ta đến chơi cụ Ðốt đi. Cụ Ðốt vừa có thơ được in trên báo Văn Nghệ, ta đến bắt cụ khao một chầu thịt chó ". oOo Một bữa, tôi và một người bạn đến chơi, bắt gặp cụ Ðốt trong tình trạng bứt rứt, buồn bã. Tôi hỏi:" Có chuyện gì thế, Tuân?Hay tại chúng mình đến chơi hơi nhiều, quấy rầy cậu?" Và chúng tôi nháy nhau, dợm đứng lên, định chào ra về. Tuân vội đưa tay ngăn lại:" Các cậu chẳng có liên quan gì hết, Tuân nhìn đồng hồ đeo tay, nhà ăn sắp mở cửa rồi, đợi tý ta xuống ăn cơm ". Tôi thầm đoán cậu ta chắc gặp chuyện gì rắc rối ở cơ quan. Nghe nói, trong đợt học tập Nghị quyết 9, cậu ta xin bảo lưu ý kiến, bị cơ quan đưa ra kiểm điểm vì những luận điệu ủng hộ chủ nghĩa xét lại Liên Xô. Cậu ta làm thơ ca ngợi Khrusov, đả kích Mao và Stalin... Tuân lấy sách đỏ của Mao làm giấy lau bàn, có người trong cơ quan trông thấy, hớt lẻo với trên. Nói chung, vào thời gian ấy, những chuyện như thế là chuyện chết người cả. Như đoán biết chúng tôi đang nghĩ gì, Tuân giải thích: - Cách đây hai hôm, mình dọn dẹp lại gian buồng, quét tước mạng nhện... Mình gỡ chân dung Dostoievsky và bức ảnh của mình xuống, lau sạch bụi rồi treo lại. Vừa dọn dẹp xong thì có mấy cô sinh viên văn khoa đến chơi. Một cô nhìn lên giá sách, hỏi mình:" Anh đọc nhiều sách, thế theo anh nhà văn nào lớn nhất, anh khâm phục nhất?". Lúc đó mình đang ngồi gần cửa ra vào. Theo thói quen, mình đưa thẳng tay chỉ lên chỗ treo chân dung Dostoievsky:" Ông này, chỉ một mình ông này thôi!Ðó là thiên tài của các thiên tài!". Các cô nhìn theo tay chỗ mình chỉ, không nói gì, nhưng đều quay lại nhìn mình với ánh mắt rất lạ, lúc đó mình không để ý... Các cô về rồi, mình nhìn lên tường, thấy chân dung Dostoievsky treo hơi bị lệch. Mới bắc ghế đứng lên sửa lại. Nhìn gần mới biết té ra đó là ảnh của mình, chứ không phải chân dung Ðốt. Thì ra, mình treo nhầm chỗ, do cận thị nên không nhận ra. Thế có chết người không chứ?Thảo nào, mấy cô đều quay lại nhìn mình với ánh mắt rất lạ, mà lúc đó mình không hiểu tại sao. Không nói ra miệng, nhưng chắc chắn trong bụng các cô phải cho mình là một thằng cha kiêu căng đến ngu xuẩn! Kể đến đó, nét mặt Tuân càng rầu rĩ, ủ rũ hơn. Tôi không sao nhịn được cười, tôi ôm bụng mà cười, tôi cười lăn lộn, cười chảy nước mắt nước mũi! - Thì đã sao!Thì đã sao !... - tôi nói, càng cười dữ hơn - Cậu cũng là một cụ Ðốt thứ hai đấy chứ!Nga thì Ðốt Tôi, Việt Nam thì Ðốt Tuân!Ha!Ha ha!Ha ha ha!Ðó là một lầm lẫn vĩ đại! Tuân nổi quạu, giận dữ nói: - Cậu thì chuyện chi cũng tếu được! Tôi cố nhịn cơn cười, đưa ống tay áo quệt nước mắt nước mũi, lấy giọng nghiêm túc nói: - Theo mình, biết đâu chính sự lầm lẫn này là cái điều báo hiệu xuất hiện một tài năng lớn. Có lần cậu đã kể với mình, nhà thơ Nekrasov sau khi đọc tác phẩm đầu tay của Ðốt, đã đội tuyết Petersburg đến nhà Belinsky lúc một giờ sáng, mà reo lên:" Tôi đến báo với anh một tin vui:Nước Nga xuất hiện một Gogol mới!Belinsky càu nhàu:các anh làm như Gogol là nấm không bằng!Quả nhiên, sau này Ðốt còn vượt cả Gogol. Cũng có thể cậu rơi vào đúng trường hợp này. Mình biết cậu từ thuở 18, 19 tuổi. Mình không có cái tài tiên tri thấu thị của Nekrasov, nhưng mình có cái trực giác của người lính dãi dầu trận mạc. Mình đã tiên cảm trong tương lai, cậu sẽ là nhà văn làm sáng danh đất nước. Bởi vậy mà mình mới quyết định chơi trò " Nhân danh Tiểu đội trưởng ". Cung cách Tuân Nguyễn trợ cấp tiền cho tôi hàng tháng mua sữa nuôi con, cũng rất... Tuân Nguyễn. Mỗi lần đưa tiền cho tôi, Tuân đều có vẻ ngượng nghịu, xấu hổ như anh đang làm một điều gì không phải với bạn. Tiền cậu ta bỏ sẵn trong phong bì dán kín - thứ phong bì vẫn dùng để viết thư trả lời các cộng tác viên của Ðài. Tuân dúi phong bì vào túi áo tôi, mắt tránh không nhìn tôi. Dúi xong, cậu ta nói lảng ngay sang chuyện khác, thường là lấy cớ phải đến ngay cơ quan có cuộc họp quan trọng gì đó. Vừa bước vội xuống cầu thang Tuân vừa bắt tay tôi:" Hôm nào rỗi đến chơi. Bữa nay mình có chút việc bận, không vắng mặt ở cơ quan được ". Tôi biết Tuân không muốn ngồi lại với tôi, khi số tiền cậu ta cho vẫn còn nằm cộm trong túi áo tôi. Con gái tôi uống sữa của chú Tuân chu cấp cho đến lúc cháu bập bẹ biết nói. Rồi chú Tuân bị bỏ tù cho đến lúc cháu học hết cấp I, mới được gặp lại chú. oOo Tuân Nguyễn là người vỡ lòng cho tôi về Dostoievsky, cũng như hơn mười năm trước đó đã vỡ lòng cho tôi về niêm luật Ðường thi. Nhờ cậu ta mà từ những năm 1961, 1962, tôi được biết nội dung tóm tắt những tác phẩm quan trọng nhất của Ðốt. Từ tác phẩm đầu tay Những người cùng khốn đến các tác phẩm viết sau khi bị lưu đày ở Tây Bá Lợi á mười năm:Kỷ niệm ngôi nhà những người chết, Những người bị lăng nhục và bị xúc phạm, Tội ác và hình phạt, Con bạc, Thằng ngốc, Ðầu xanh tuổi trẻ, Lũ người quỷ ám, Anh em nhà Karamazov... Những câu văn của Ðốt Tuân trích dẫn đã in khắc vào trí nhớ tôi cho mãi đến hôm nay:" Ðịa ngục nằm trong lòng những con người không còn biết yêu thương ", " Liệu chúng ta có quyền xây dựng lâu đài hạnh phúc cho nhân loại trên một giọt nước mắt của trẻ con?". " Những con người đơn giản là những con người hết sức nguy hiểm ", " Cái đẹp sẽ cứu chuộc nhân loại ", v.v... và v.v... Về sau này, tôi được đọc khá nhiều những tác phẩm nghiên cứu về Ðốt của các chuyên gia nổi tiếng, cả xã hội chủ nghĩa lẫn phương Tây, nhưng chưa một tác giả nào gây nên trong lòng tôi một ấn tượng kinh hoàng về thiên tài vô song, phong phú và phức tạp của Ðốt, như Tuân Nguyễn. oOo Một lần tôi đến chơi, đúng vào chiều ngày mồng ba... Bước vào buồng, tôi thấy Tuân đang tiếp ba cô gái, nữ sinh hay sinh viên gì đó. Cửa buồng mở rộng cả hai cánh,và ngọn đèn trên trần bật sáng chói. Tôi đứng khựng lại một chút ở ngưỡng cửa, liếc nhìn ba cô. Cô nào cũng đẹp ngời ngời. Tôi định chào xin lỗi bước ra, nhưng hai chân cứ như bị trói, không bước ra nổi. Tôi chưa bao giờ được nói chuyện với một, chứ đừng nói đến ba cô gái đẹp đến thế. Một ý nghĩ ganh tỵ chợt ập đến trong đầu:" Hắn với mình cùng lứa mà mình sao kém thế, còn hắn sao mà ngon thế!" Tuân Nguyễn thì hình như chẳng chú ý gì đến sắc đẹp ba cô gái. Cậu ta mời ba cô ăn bánh, chuối, kẹo, và... rao giảng Ðốt. Bao giờ " bập " vào Ðốt - mà bập thường xuyên - gương mặt Tuân cũng sáng lên một cách khác thường. Ðó là gương mặt của những nhà truyền giáo lớn - tôi nghĩ. Cậu ta rao giảng Ðốt như các nhà truyền giáo rao giảng Thánh Kinh. Có một khác biệt là Tuân rao giảng Ðốt, không cần quan tâm người nghe có nghe và có hiểu hay không. Tôi thường nói đùa:" Tuân Nguyễn đang nhập đồng Ðốt ". Chốc chốc Tuân ngừng lời, đưa tay lên giá sách, không cần nhìn, mà rút rất trúng tác phẩm nào đó của Ðốt mà cậu ta cần dẫn chứng. Cậu ta lật lật rất nhanh những trang sách, đọc lên cái đoạn cần trích dẫn bằng tiếng Pháp rồi dịch miệng rất lưu loát. Ðể khỏi quấy rầy " cụ Ðốt ", tôi ngồi nép mình ở góc buồng, chốc chốc lại ngước mắt nhìn những cái miệng xinh đẹp như bông hồng hàm tiếu, những hàng răng trắng như ngọc trai nhỏ nhẻ cắn bánh, nhai kẹo... những cặp mắt long lanh như mắt trẻ nít chăm chú nhìn " cụ Ðốt " nhập đồng... Tôi thì hầu như chẳng nghe thấy gì. Ðốt điếc với tôi lúc này trở thành vô nghĩa. Tôi chỉ thèm rộn rực được hôn lên một trong ba cái miệng hé hé mở có mùi thơm trái chín cây kia, chỉ một lần thôi, rồi nằm lăn ra chết thẳng cẳng cũng đáng đời! " Các cô ăn chuối, ăn bánh đi... ", Tuân đưa tay lịch sự mời, cốt để lấy hơi rao giảng tiếp. Cậu ta đang giới thiệu với ba cô chương Ngài Ðại pháp quan trong Anh em nhà Karamazov mà theo cậu ta, là khúc giao hưởng văn xuôi sáng giá nhất trong nền văn xuôi cổ kim của nhân loại. Cậu ta đọc một mạch cuộc đối thoại dữ dằn và hài hước giữa ngài Ðại pháp quan đại diện của quyền lực vô song của Giáo Hội và Pháp Ðình tôn giáo ở Y Pha Nho thế kỷ 15, với Chúa Trời giáng thế lần thứ hai:" Ông đấy à?". Ông già Ðại pháp quan gằn giọng hỏi. Chúa không trả lời. Ông ta nói tiếp:" Ông đừng nói gì mà lại hơn!Vả chăng ông biết nói gì bây giờ?Ông đã trao tất cả quyền năng cho Giáo hội chúng tôi. Chúng tôi đã mất 15 thế kỷ mới thiết lập được một trật tự như hiện nay, thiết lập nhân danh ông!Bởi vậy ông không có quyền xuất hiện lần thứ hai, và nói thêm bất cứ điều gì trước đây ông đã nói. Tại sao ông còn xuống đây gây rắc rối cho chúng tôi?Ông có biết ngày mai sẽ xảy ra chuyện gì không?Tôi chỉ cần chỉ vào mặt ông, lên án ông:Ðây là một tên tà giáo!Và tôi chỉ cần phẩy tay ra hiệu, là đám quần chúng hôm qua cuồng nhiệt hôn dấu chân ông, sẽ trói nghiến ông lại, ném ông vào giàn hoả !..." Gương mặt, giọng nói của Tuân sáng rực niềm cảm xúc do đoạn văn tác động. Nom cậu ta lúc này thật quyết liệt, thật dữ dội. Cậu ta im lặng trân trân nhìn ba cô gái, như muốn ba cô chia sẻ niềm cảm xúc lớn lao đang rần rần trong huyết quản mình... Một trong ba cô, cô xinh nhất, đã chia sẻ niềm cảm xúc của cậu ta. Cô ngừng cắn trái chuối tiêu trứng cuốc, hỏi: - Anh đã đọc cuốn Nam Tước Phôn Gôn Rinh chưa?Cũng chuyện của Liên Xô. Sách dày ba tập mà em chỉ đọc có một đêm! Cô ngồi cạnh liền đặt miếng bánh xuống, góp chuyện: - Theo mình thì tác phẩm Chiếc khuy đồng còn hay hơn. Ðọc mà tim cứ giật thon thót! Mặt Tuân Nguyễn tự nhiên nghệch ra. Miệng hơi hé mở mà không nói được, như bị cấm khẩu. Cậu ta đỏ bừng mặt, nhìn ba cô như những sinh vật kỳ dị lạc vào buồng mình. Tôi thì sướng tỉnh cả người, nhảy vào chuyện luôn: - Các cô đã đọc Chiến dịch Phượng Hoàng chưa?Sách vừa xuất bản, mới toanh!Nam Tước Phôn Phôn Gôn Rinh và Chiếc khuy đồng còn phải gọi bằng cụ! Cả ba cô lập tức quay sang tôi, như bất ngờ vớ được người cùng hội, cùng thuyền. Nét mặt ba cô vụt trở nên nhẹ nhõm, rạng rỡ như vừa trút được gánh nặng kinh người. Cả ba cô lúc này nom lại càng đẹp. Cả ba cô tranh nhau thuật lại những chi tiết giật gân của mấy anh chàng tình báo vườn. Còn tôi thì tranh thủ bồi dưỡng cặp mắt mà hàng ngày không nhìn thấy gì khác ngoài mặt hồ rong rêu, tăm cá và khuôn mặt dữ dằn của mấy tay tuần hồ, chuyên rình rập tóm cổ bọn câu cá trộm chúng tôi. Tuân Nguyễn nổi quạu thật sự, đút Ðốt vào giá sách, lẳng lặng ngồi vào bàn viết chúi đầu xuống cuốn sách đọc dở. Chốc chốc cậu ta quay lại hết nhìn các cô lại nhìn tôi như nhìn mấy con ruồi con muỗi cứ vo ve bên tai. Tôi cứ tảng lờ như không hay biết, cười nói hể hả góp chuyện với ba cô. Tuân Nguyễn tiễn các cô về với vẻ lạnh nhạt cố ý. Còn tôi thì xăng xái theo các cô xuống hết các bậc cầu thang, tranh thủ ngắm các cô đàng sau. Eo, lưng, mông - lưng mềm như ngọn lửa - mông tròn như trứng chim - và những cặp đùi, nói theo kiểu trường ca Tây Nguyên - nếu gió thổi tung váy sẽ sáng chói như tia chớp !... Lúc tôi trở lên, Tuân Nguyễn quạu cọ nói: - Những chuyện bá láp như thế mà cậu cũng rỗi hơi bàn luận! Tôi cười tràn: - Cậu vẫn rao giảng cho mình điều rao giảng của Ðốt:" Cái đẹp sẽ cứu chuộc nhân loại!" Theo mình thì chỉ với ba cô này thôi cũng đủ cứu chuộc cho cả nhân loại rồi! oOo Sau cái đận " Cứu chuộc nhân loại " kể trên, có đến hơn nửa tháng tôi mới đến thăm Tuân. Cậu ta bước ra hành lang đón tôi, gương mặt hốc hác, phờ phạc, hai mắt thâm quầng. Tôi lo lắng hỏi: - Cậu ốm hay làm sao thế? Tuân vuốt mớ tóc rũ xuống trán, nói: - Dostoievsky thì năm đêm trắng, mình thì mười đêm trắng cậu ạ! - Nhưng đầu đuôi thế nào? Tôi đăm đăm nhìn người chiến hữu cùng tiểu đội năm nào, tên một tác phẩm của Ðốt chợt hiện ra trong đầu:Những người bị quỷ ám. Tôi nghĩ cậu ta bị Ðốt ám. Cái ma lực văn chương của thiên tài này thật kinh dị!Hai chúng tôi ngồi xuống mép giường còn buông màn, Tuân rầu rĩ kể: - Thế này, mình gọi nhầm tên người và bị tát !... Mà là gọi nhầm tên người yêu mới chết chứ!Cách đây đúng mười hôm, mình mời cô ta đến chơi... Mình có ý định cầu hôn với cô ấy... Mình đang bối rối chưa biết mở đầu thế nào, thì nghe tiếng trẻ con reo hò dưới sân. Mình mới bước ra hành lang để nhìn xuống xem có chuyện gì. Mấy đứa trẻ trong khu tập thể đang vây quanh hai con gà trống xù lông, vươn cổ chọi nhau rất hăng. Mình vốn mê xem gà chọi từ nhỏ, thích quá liền ngoái đầu gọi cô ta cùng ra xem. Nhưng đáng lẽ gọi A ơi, ra xem hai con gà chọi nhau hay lắm!Mình lại nhịu ra thành B ơi !... B. là tên một cô gái cũng có cảm tình với mình, cô A của mình cũng biết, hai cô này không ưa nhau... Thế là cô ta bước ngay ra, mắt nảy lửa, rít lên:" Anh là thằng đểu!Anh đang ngồi với tôi, nhưng đầu óc anh vẫn nghĩ đến con B., nên anh mới gọi nhầm ra thế!" Mình chưa kịp phân trần thì đã bị ngay một cái tát. Rồi cô ta đùng đùng bỏ về... Suốt mười đêm nay mình thức trắng vì chuyện đó... - Nhưng cô ta tên là gì mà cậu gọi nhầm là gì?- tôi thắc mắc hỏi. Tôi là đứa ham cười. Nghe những chuyện như thế là tôi không sao nhịn được cười. Nhưng tôi sợ Tuân giận nên cũng cố làm bộ mặt đưa đám để chia sẻ nỗi khổ tâm của bạn. Tuân lắc đầu, phẩy tay: - Cậu không cần đi vào chi tiết làm gì. Chỉ cần biết đáng lẽ gọi là A., thì mình gọi là B. Chúng tôi ngồi với nhau khoảng tiếng đồng hồ, nói đủ chuyện linh tinh. Nhưng tôi không sao tập trung được tư tuởng. Tôi quá tò mò muốn biết tên của cô gái bị gọi nhầm tên. Chọn đúng vào lúc cậu ta bất ngờ nhất, tôi làm như vô tình buông một câu: - Nếu cô ta tên An mà gọi nhầm thành Lan, thì cũng dễ thanh minh thôi!Người ta lỡ miệng là thường... Tuân buột miệng: - Không, cô ta tên Nguyệt, mà mình lại gọi là Huệ, thanh minh thế nào được! Ðến đây thì tôi không sao nín nhịn được nữa. Tôi cười đến nỗi phải ôm chặt lấy bụng sợ lỡ đứt ruột như Trình Giảo Kim ba búa. " Ðúng!... Ðúng!", vừa nói tôi vừa nấc, " nhầm thế thì đến thánh cũng không thể thanh minh được! Nguyệt - Huệ! Hai vần tréo trẹo hẳn nhau!". oOo Lâu lâu không thấy Tuân xuống Nghi Tàm chơi. Sợ cậu ta ốm đau gì chăng, tôi tìm lên Tràng Tiền. Cậu ta đang cắm cúi trước bàn viết. Tuân đặt bút, tiếp tôi. - Mình bắt đầu viết cuốn tiểu thuyết mà mình vẫn nói chuyện với cậu... Mình hy vọng trong năm nay sẽ hoàn thành bản thảo lần thứ nhất... Thời tiết này mà đóng cửa buồng lại ngồi viết văn thì nhất. Nhưng khổ nỗi thời gian cứ bị cắt vụn vì những công việc của cơ quan... Tôi buồn cười: - Thời tiết này đối với dân câu chúng mình cũng nhất. Hồ Tây đêm đêm mờ mịt mưa xuân. Chúng mình đang hồi hộp đón vụ cá vật đẻ đầu tiên trong năm. - Cậu bỏ văn rồi à?- Tuân băn khoăn hỏi tôi. - Không bỏ cũng coi như bỏ, tôi nói:viết mà không ai in thì viết làm gì? Lần đó, tôi dùng năm đồng Tuân trợ cấp sữa cho cháu sắm thêm mấy bộ lưỡi câu chùm, loại chuyên dùng để giật cá vật đẻ. Tháng ba. Trời nồm ẩm ướt gần suốt cả tháng. Ðường phố Hà Nội lép nhép bùn. Thềm nhà xi măng, đá hoa các nhà chảy nước. Dân trong Thành phố bực dọc nguyền rủa thời tiết. Dân câu ven Hồ Tây chúng tôi lại vui mừng hết chỗ nói. Hồ Tây cá trở mình suốt đêm. Cá cái như chép, diếc, thầu dầu... bụng căng trứng nôn nóng chờ mưa rào... Ngày hôm đó, trời đổ mưa rào, trận mưa rào đầu tiên. Người ta gọi trận mưa rửa bùn. Dân câu chúng tôi gọi là trận mưa tiền. Ðêm nay, sẽ bắt đầu từ lúc nửa đêm, cá từ giữa hồ sẽ lao thẳng vào bờ vật đẻ dưới các vùng bèo do chúng tôi chuẩn bị sẵn, trong các đám rong đuôi chó, cây niểng, cây sậy nước mọc gần bờ... Bọn cá vật đẻ từ nửa đêm cho đến rạng sáng chúng hoàn tất vụ sinh đẻ đầu tiên trong năm. Khoảng bảy giờ tối, tôi đang dùng đá mài chuốt lại mấy bộ lưỡi câu. Tuân Nguyễn đột ngột dắt xe bước vào. Cậu ta lấy trong túi xách ra một bao thuốc Ðiện Biên và một gói trà Thanh Hương: - Cậu pha trà đi. Ðêm nay mình sẽ tra tấn cậu đây. Mình đọc cho cậu nghe hai chương đầu cuốn tiểu thuyết vừa chép sạch xong! Tôi suýt buột miệng:" Hay cậu để đến đêm mai có được không?", nhưng kịp ghìm lại. Tôi cũng đã từng viết văn, tôi biết rõ cái tâm trạng háo hức, hồi hộp của người viết khi quyết định đọc những trang viết đầu tay cho bạn mình nghe. Ðó là mối tình đầu của chàng trai mới lớn... Tôi không muốn bạn mình cụt hứng. Nhưng, tôi thầm nghĩ, tại sao hắn lại chọn đúng cái đêm nay mà đọc văn cơ chứ!Với dân câu chúng tôi, mỗi năm chỉ có một vài đêm như đêm nay. Tôi đang hy vọng sẽ kiếm được một yến cá chép. Năm ngoái, cũng đúng vào thời điểm này tôi kiếm được hơn mười sáu cân cá, và một con rắn cạp nong lớn đi ăn trứng cá. Tôi bán tất mang tiền về cho vợ. Vợ tôi mừng ứa nước mắt. Với tôi, những đêm như đêm nay, mọi chuyện văn chương thơ phú chẳng có ý nghĩa gì hết so với một yến cá chép!... Tôi đành xếp dọn đồ nghề câu, nấu nước pha trà. Tuân rút tập bản thảo, lật lật từng trang, bên ngọn đèn dầu tù mù, vẻ mặt căng thẳng. - Tên tác phẩm:Một người mơ mộng. Nhân vật chính là Lê Tuấn. Chương một dài hai mươi bốn trang... Chương hai dài hai mươi sáu trang... - Tuân khẽ khàng giới thiệu. Cậu ta hắng giọng, đọc chậm rãi, rõ từng dấu chấm phẩy. Chốc chốc lại bỏ kính trắng xuống đăm đăm nhìn tôi ánh mắt dò hỏi:" Mình viết thế có được không?". Tôi làm bộ chăm chú nghe nhưng tâm trí để hết ngoài bờ hồ, chỉ cách cái túp của tôi một vườn quất của anh Cả Tựu, hàng xóm. Cá ngoài hồ trở mình mỗi lúc một căng. Chúng đang từ giữa hồ lao vào bờ. Những nàng chép cái, mỗi nàng nặng cỡ hai, ba ký, bụng chửa vượt mặt, dắt theo cả chục chàng chép đực rốn cương sẹ (tinh trùng của cá) - cá cái vật đẻ phun trứng vào rễ bèo, vào những lùm rong đuôi chó, vào gốc các bụi cây niểng, cây sậy mọc chìm dưới nước... Cá cái phun trứng đến đâu, cá đực xô nhau tưới sẹ lên trứng. Chúng hoàn toàn đắm mình trong cuộc giao hoan, không còn biết trời đất là gì... Chúng tôi chỉ việc thả lưỡi câu chùm xuống, nhấc ngang, nhấc dọc, kéo cổ chúng lên khỏi mặt nước. Ðể tranh thủ thời gian, giật được con nào, chúng tôi vứt luôn chúng xuống giữa các rãnh cây, nắn vội lại bộ lưỡi câu chùm thả xuống giật tiếp. ít có một giống vật nào say mê tình dục như bọn chép đực. Nằm phơi mình trên mặt đất chờ chết, chúng vẫn giẫy đành đạch, tiếp tục phun sẹ đọng thành vũng trắng loang lỗ màu sữa... Nhưng chỉ một lát sau, những trang viết của Tuân bắt đầu cuốn hút tôi, làm tôi quên phứt bọn cá vật đẻ, và cái sướng run người khi nhấc cái cần câu nặng trĩu, ngọn cần cong chúi xuống nước vì bị một anh chép cỡ một, hai ký lôi kéo sợi dây câu, cố sức vùng vẫy thoát khỏi những lưỡi câu có ngạnh sắc như gươm báu, cắm ngập vào da thịt!Ðồng thời với cái sướng của bản năng giết chóc, săn bắn nằm sẵn trong máu của con người có từ thời nguyên thuỷ, là cái sướng ước lượng tức khắc số tiền mà các anh chàng, cô nàng sẽ mang lại sáng hôm sau, khi đặt các " chàng, nàng " lên bàn cân mấy bà buôn cá... Và tiếp đó là ánh mắt rạng rỡ của con gái được bố cho tiền ăn quà sáng, và nụ cười sắp-chết-đuối-vớ-được-cọc của vợ ; lương tháng giáo viên đã tiêu đến đồng cuối cùng, và ngày mai đến kỳ đong gạo sổ mà chưa biết vay ai... Tôi ngồi, hai cánh tay bó gối, nghe Tuân đọc văn mỗi lúc một chăm chú hơn. Không hiểu sao tự nhiên tôi ứa nước mắt. Những trang văn thấm đượm chất thơ của Tuân làm sống dậy trong tôi niềm mơ ước được trở thành nhà văn, mà cuộc sống nghiệt ngã đã chôn vùi từ lâu. Tuân đã đọc xong hai chương đầu cuốn tiểu thuyết đậm màu sắc tự truyện, tôi vẫn ngồi bó gối không nhúc nhích. Tôi muốn nói một điều gì mà cổ tự nhiên nghẹn tắc. Từ đáy lòng tôi dâng lên một nỗi buồn kinh khiếp. Ðó là nỗi buồn khi đọc một nhà văn đồng thời, và tự phát hiện mình không bao giờ viết nổi những trang viết như anh ta!Buồn vì tủi thân, và cả vì... đố kỵ... Tôi đâm giận thân, giận đời... Tôi nghĩ:nếu hoàn cảnh không xô đẩy mình đến cảnh huống cùng quẫn như hiện nay, thì có lẽ mình cũng đã viết được một cái gì, có thể không bằng nhưng cũng suýt soát được như Một người mơ mộng. Hai mươi tuổi mình đã viết được Vượt Côn Ðảo kia mà... Ðể khỏi phải nói ra với Tuân những đau đớn, dằn vặt vụt nổi lên trong lòng như một cơn lốc Hồ Tây, tôi đứng lên, đi xuống bếp. - Chắc cậu đói rồi - mình nấu nồi cháo cá đãi cậu. Mình còn con chép hơn nửa ký đang rộng dưới cầu ao... - vừa nhóm bếp, tôi vừa nói vọng lên - Còn tiểu thuyết thì mình muốn nghe thêm vài chương nữa. Mình sẽ để hẳn một buổi để thảo luận với cậu. oOo Thế mà không ngờ đó là hai chương tiểu thuyết đầu tiên mà cũng là cuối cùng - tác phẩm mộng tưởng của cả đời Tuân Nguyễn - mà tôi được nghe. Cho đến tận khi ngồi viết những dòng này, tôi vẫn không nguôi hối tiếc tại sao hôm đó tôi không mượn và chép giữ lại hai chương tiểu thuyết đó ?... Ðược vậy thì độc giả hôm nay, ngoài thơ ra có thể thưởng thức văn xuôi của Tuân Nguyễn. Và tôi tin rằng độc giả sẽ bị thuyết phục, vì văn xuôi của Tuân được tôi rèn kỹ lưỡng trong lò văn Dostoievsky. Nhưng, nói như người xưa, có ai học được chữ ngờ... Ngày 21 tháng 10 năm 1964, Tuân Nguyễn bị công an bắt giam. Và sau đó là thời gian cầm tù gần mười năm, nói thật chính xác là chín năm bảy tháng... Tôi còn nhớ rõ được như vậy vì lúc Tuân bị bắt, con gái tôi, - được Tuân chu cấp sữa hàng tháng - mới chưa đầy hai tuổi. Lúc Tuân được thả về cháu đã học hết cấp một. Tội danh của Tuân và vì sao Tuân bị bắt, ngày đó tôi không được biết tường tận cho lắm. Tôi chỉ biết Tuân Nguyễn bị bắt vào buổi sáng, thì buổi chiều tôi lò dò đến 20 phố Tràng Tiền. Hôm đó, tôi cạn túi, định ghé vô ăn chực Tuân một suất cơm tập thể... Tôi đang loay hoay tìm chỗ dựng chiếc xe đạp trước cửa nhà ăn, thì nhà thơ Trần Nguyên Vấn, cũng là dân Huế và làm cùng cơ quan với Tuân, từ bên trong nhà ăn sải chân bước ra, vẻ mặt thất sắc, hớt hải. Vấn đến bên tôi, ghé sát tai thì thầm: - Quán về ngay đi. Tuân Nguyễn vừa bị bắt sáng nay... Tôi lây nỗi khiếp hãi của Vấn, nhảy phóc lên xe đạp, phóng như điên về Nghi Tàm. Tôi chệnh choạng dựa xe vào phên liếp, hai chân bỗng như bị đốn... Tôi nằm dài ra nền nhà, mặt úp xuống đất, khóc nấc lên, một nỗi đau đớn không tên, quặn thắt trong tim tôi... oOo Tôi còn lưu giữ trong ký ức một chuyện khá tức cười về Tuân Nguyễn, trước khi chúng tôi gặp lại nhau, sau gần mười năm... Một buổi chiều thu Tây Hồ trời se lạnh... Ðó là mùa câu cá diếc bằng giun đỏ. Thôn Nghi Tàm vàng một màu hoa cúc. Tuân đạp xe về Nghi Tàm thăm tôi. Tôi hỏi: - Có mang theo chương mới nào của Một người mơ mộng không đấy? Tuân lắc đầu: - Mình tạm gác tiểu thuyết lại để dịch một truyện vừa tuyệt hay của Solzhenitsyn mới đăng trên Les Nouvelles de Moscou. Tuân Nguyễn tóm tắt cho tôi nghe Solzhenitsyn là ai. Tôi dắt Tuân đi loanh quanh trong xóm xem hoa. Lúc sắp ra về, Tuân chợt hỏi tôi, giọng hơi ngập ngừng: - Cậu có đồng tiền vàng không, cho mình một đồng... Tôi ngạc nhiên:- Ðồng tiền vàng?Cậu làm như mình là tay sưu tập tiền cổ không bằng? Tuân đỏ mặt: - Không phải. Nó là... cái ấy ấy mà... Tôi chợt hiểu ra, bật cười. Cái ấy, là cái bao dương vật bằng cao su của Tiệp Khắc sản xuất. Mỗi cái được đựng trong cái hộp nhỏ, tròn và dẹt, in hình đồng tiền vàng cổ trên giấy kim. Ngày đó, " đồng tiền vàng " là loại hàng cung cấp đặc biệt. Muốn mua nó phải có giấy của Công đoàn cơ quan, hoặc của chi hội phụ nữ sở tại chứng nhận:người mua đã có vợ, mua để dùng cho sự sinh đẻ có kế hoạch. Nơi bán là các cửa hàng dược phẩm quốc doanh. Số lượng mua cũng rất hạn chế, để tránh nạn đầu cơ tích trữ. Trẻ con thỉnh thoảng nhặt được một hai chiếc của người lớn dùng rồi vứt đi, thì lấy làm thích thú lắm. Chúng thổi to lên, làm bong bóng bay... Tôi hỏi Tuân: - Nhưng cậu cần " đồng tiền vàng " làm gì?Chắc có đối tượng nào cậu định tòm tem hẳn? Tuân càng đỏ mặt tợn: -... ở cơ quan mình nghe tụi nó thì thào hỏi xin nhau đồng tiền vàng... Mình không biết hình thù nó thế nào, muốn xem cho biết. Ðể miêu tả khi cần đến, trong văn xuôi chẳng hạn... Tôi nói: - Rất tiếc, mình lại không có... Mình có thuộc biên chế cơ quan nào đâu mà được công đoàn giới thiệu cho mua? - Thế trong chuyện sinh hoạt vợ chồng cậu giải quyết thế nào? - Thú thật với cậu, tôi nói, tính mình vốn không ưa " khoa học kỹ thuật " can thiệp vào chuyện tế nhị đó. Thứ nữa, mình là loại " đêm bảy ngày ba, vô ra không kể ", đồng tiền vàng đâu mà xài cho xuể?Nhưng mình biết ở cơ quan cậu có thằng H. lúc nào trong túi cũng có đồng tiền vàng. Cậu cứ hỏi xin hắn, thế nào cũng có. Một sự rủi ro đầy tính chất bi hài mà hình như số phận đặc biệt dành cho loại người như Tuân Nguyễn. Sáng ngày 21 tháng10 năm 1964, trước giờ làm việc Tuân Nguyễn gặp H. ở cổng cơ quan. Tuân rất ngạc nhiên, H. vốn là tay " đại nghệ sĩ " thường xuyên đi muộn về sớm, thường xuyên bị thủ trưởng phê bình, sao bữa nay lại chăm chỉ thế không biết?Có lẽ hôm nay trời đi vắng! Về sau này, mỗi lần hồi tưởng lại sự việc ngày hôm đó, Tuân không sao quên được chi tiết này. Tuân kết luận:cuộc đời mỗi người là một kịch bản phim truyện đã được số phận đạo diễn phân cảnh. H. phải xuất hiện đúng lúc đó để tăng thêm chất bi hài của truyện phim. Sau một phút ấp úng, Tuân hỏi xin H. một đồng tiền vàng: - Sao cậu biết là tớ có sẵn của "gia bảo" ấy?- H. cười, hỏi. - Phùng Quán nó bảo thế. H. không thôi cười, nói: - Thằng ấy tớ cứ tưởng chỉ nắm vững lý lịch tụi cá mú Hồ Tây, không ngờ với bạn hữu hắn cũng nắm vững gớm... Hôm nào gặp hắn, cậu nhắn hộ chịu khó lên tớ chơi, tớ sẽ tặng một cái áo bông của bộ đội biên phòng, tha hồ chống chọi với sương gió Hồ Tây. H. rút cái ví ở túi quần sau, mở ra lấy một đồng tiền vàng mới toe đưa cho Tuân: - Trước khi dùng cậu nhớ K.T. (1) cẩn thận, H. dặn, không lỡ nó thủng thì bỏ mẹ. Tuân đỏ mặt nói: - Mình chỉ muốn xem cho biết thôi... H. nói: - Ba mươi tuổi đầu mà chưa biết mặt mũi đồng tiền vàng như thế nào thì cậu là thằng hâm. Thời buổi này, Roméo Juliette nếu không ở trong biên chế, không có công đoàn cơ sở giới thiệu, thì cũng phải lùng mua " đồng tiền vàng " theo giá chợ đen !... Cậu phải bơn bớt sách vở, thêm chất sống sít của cuộc đời thường vào mới hy vọng với tay đến Ðốt được! Tuân đút vội đồng tiền vàng vào túi áo, cài cúc cẩn thận, định bụng đợi đến tối, đóng chặt cửa buồng lại mới mở ra xem mặt mũi nó... Khoảng chín giờ hơn hôm đó, cán bộ công an cùng đi với cán bộ lãnh đạo và cán bộ bảo vệ Ðài vào phòng làm việc, đọc lệnh bắt " can phạm Nguyễn Tuân, có bí danh là Tuân Nguyễn ". Viên sĩ quan công an chỉ huy sau khi đọc lệnh bắt, yêu cầu Tuân bỏ hết đồ đạc mang theo trong người, kể cả kính cận để lập biên bản. Về sau này, Tuân kể lại cho tôi nghe giây phút nhớ đời đó: - Nghe xong lệnh bắt, khắp người mình toát mồ hôi hột. Nỗi hoảng sợ làm thần kinh mình hầu như tê liệt. Như cái máy, mình móc hết túi áo túi quần, bỏ đồ đạc lên mặt bàn. Nhưng khi bỏ cái đồng tiền vàng lên mặt bàn, mình bỗng tỉnh trí lại. Chính nỗi hổ thẹn đã làm cho mình tỉnh trí... Viên sĩ quan gọi to tên từng món đồ một, một viên sĩ quan khác lần lượt ghi vào một tờ giấy in sẵn. - Một đồng tiền vàng! Lúc gọi tên cái của quí này, giọng viên sĩ quan cao lên hẳn một ốc-ta-vơ. Ông ta cầm đồng tiền vàng trong tay, lật đi lật lại rồi ngẩng lên ném vào mặt Tuân Nguyễn một cái nhìn ghê tởm. Cái nhìn như muốn nói:" Bè lũ phản động xét lại hiện đại là như thế này đây!Trong túi lúc nào cũng có sẵn đồng tiền vàng. Tất cả những tệ nạn xấu xa, làm ô nhiễm xã hội, là do bọn các người mà ra hết!". Tuân Nguyễn vốn tinh tế. Cậu ta đọc nội dung cái nhìn ấy như đọc một câu văn, và cảm thấy nhục nhã ghê gớm. Cậu ta mấp môi định thanh minh, nhưng kìm lại được. Thanh minh cái gì khi tang chứng sờ sờ ra đó?Và ai tin mình lúc này mà thanh minh? "... Một chi tiết khó tin trong tác phẩm Kỷ niệm ngôi nhà những người chết của Dostoievsky vụt hiện ra trong ký ức mình. Có một người tử tù sắp sửa phải thụ hình. Y bị trói vào cọc hành hình, cổ vươn ra chuẩn bị đón lưỡi dao bén ngọt của đao phủ. Y chợt ngoảnh lại, run rẩy nói với đao phủ:ỏTrên gáy tôi có cái nhọt đang mưng mủ. Ông làm ơn đừng chém vào cái chỗ cái nhọt !õ." Rất nhiều năm sau, Tuân kể lại với tôi chuyện này, rồi trầm ngâm: - Rất đúng với hoàn cảnh mình lúc đó. Sắp sửa phải lãnh án tù (2) chưa biết bao nhiêu năm, thế mà mình lại không cảm thấy đau khổ bằng sự việc trong túi có đồng tiền vàng... Và cũng nhờ sự kiện đồng tiền vàng mà mình có dịp kiểm chứng thêm tài năng vô song của Dostoievsky. Chỉ với một chi tiết cái nhọt đang mưng mủ trên gáy người tử tù, Dostoievsky đã soi rọi cho chúng ta thấy vực thẳm vô tận, đầy bí ẩn và kỳ dị trong tâm thức con người... oOo Một buổi vào giữa trưa, tôi đang ngồi đun bếp, thì cửa liếp xịch mở. Tôi ngẩng lên, ngồi lặng đi một lúc khá lâu. Tôi bật gọi, cổ nghẹn tắc: - Trời... Tuân! Phải, người đang đứng trước mặt tôi là Tuân Nguyễn. Da mặt vàng úa và hơi phù nề. Cặp kính cận vành đồng rỉ xanh và hai gọng được thay bằng hai vòng dây gai xe. Cái miệng vẫn rộng nhưng không còn tươi nữa. Cặp môi nhợt nhạt vì thiếu máu. Như bừng tỉnh, tôi loạng choạng đứng dậy. Và hai chúng tôi ôm chặt lấy nhau lúc nào không biết. Phút chốc hai gương mặt dãi dầu, bầm dập khổ nạn trần gian, đẫm lệ. Tôi thì thầm qua nước mắt: - Thế mà đã gần mười năm rồi... Mười năm tốt đẹp nhất của một đời người... Tuân cười buồn: - Chắc cậu không tin mình còn có ngày trở về? - ừ..., cậu gầy yếu quá... Người của sách vở, của mộng mơ... Cậu đâu được chuẩn bị để nhận một đòn chí mạng như vậy... Tuân ngồi xuống cạnh bếp lửa, hơ hơ hai bàn tay gầy guộc, nói: - Sức thích nghi vô tận cũng là một điều bí ẩn của con người, cậu ạ. Tôi thổi cơm, rán cá, nấu canh chua. Hai đứa ngồi ăn ngay bên bếp. - Nghĩ cho cùng, không có cái rủi nào lại không chứa sẵn ít nhiều cái may. - Tuân nói - Có lẽ nhờ vậy mà con người mới có thể tồn tại trong những hoàn cảnh nghiệt ngã nhất. - Cậu thử nói cái may cậu tìm thấy trong mười năm qua xem nào - tôi hỏi. - Trước hết, mình có dịp suy gẫm thêm về cuốn tiểu thuyết mình định viết, vì đã viết được hai chương đầu như cậu biết. Thực tế mười năm đã chỉ cho mình thấy nội dung cuốn tiểu thuyết của mình quá hiền lành, quá nông cạn. Theo mình, nếu không có mười năm lưu đày ở Sibir, tài năng của Dostoievsky không đạt đến độ viên mãn như vậy. Mình tin, nếu viết lại, cuốn tiểu thuyết của mình sẽ hay hơn, sâu sắc hơn rất nhiều. Nó sẽ là Kỷ niệm ngôi nhà những người chết của mình. Hai nữa, nhờ mười năm qua mình đã tự học được tiếng Nga. Bây giờ mình có thể đọc được Dostoievsky từ nguyên bản. Nhưng điều may mắn này mới là quan trọng hơn cả:trong mười năm qua, mình đã sống giữa những con người vô cùng phong phú và phức tạp, chất liệu sống vàng ròng cho các nhà văn. Mình chỉ đơn cử với cậu một người... oOo "... Anh ta vào trại trước mình khá lâu, bị trừng phạt vì tội gì, mình không rõ. Người thì bảo anh ta phạm tội hình sự, người lại bảo mắc tội chính trị. Nhưng cả hai tội mình đều thấy khó tin. Anh ta không có dáng dấp của kẻ cướp bóc, sát nhân, và cũng không có phong độ của người làm chính trị. Bộ dạng anh ta ngu ngơ, dở dại dở khùng. Mình có cảm giác anh ta là một khúc củi rều, do một trận lũ cuốn từ một xó rừng nào về, trôi ngang qua trại, bị vướng vào hàng rào của trại rồi mắc kẹt luôn ở đó. Nhìn anh ta, rất khó đoán tuổi, có thể ba mươi, mà cũng có thể năm mươi. Gương mặt anh ta gầy choắt, rúm ró, tàn tạ, như một cái bị cói rách, lăn lóc ở các đống rác. Người anh ta cao lòng khòng, tay chân thẳng đuồn đuỗn, đen cháy, chỉ toàn da, gân với xương. Trên người, tứ thời một mớ giẻ rách thay cho quần áo. Lúc đầu mình cứ tưởng anh ta bị câm vì suốt ngày ít khi thấy anh ta mở miệng dù là chỉ để nhếch mép cười. Thật ra anh ta chỉ là người quá ít lời. Gặp ai trong trại, cả cán bộ quản giáo lẫn phạm nhân, anh ta đều cúi chào cung kính, nhưng không chuyện trò với bất cứ ai. Nhưng không hiểu sao, ở con người anh ta có một cái gì đó làm mình đặc biệt chú ý, cứ muốn làm quen... Nhiều lần mình định bắt chuyện, nhưng anh ta nhìn mình với ánh mắt rất lạ, rồi lảng tránh sau khi đã cúi chào cung kính. Hầu như tất cả các trại viên, kể cả những tay hung dữ nhất, cũng đều thương anh ta. Những trại viên được gia đình tiếp tế, người để dành cho anh ta viên kẹo, miếng bánh, người cho điếu thuốc. ở trại, anh ta có một đặc quyền không ai tranh được, và cũng không ai muốn tranh. Ðó là khâm liệm tù chết. Mỗi lần có tù chết, giám thị trại đều cho gọi " thằng khùng " (tên họ đặt cho anh ta) và giao cho việc khâm liệm. Với bất cứ trại viên chết nào, kể cả những trại viên đã từng đánh đập anh ta, anh ta đều khâm liệm chu đáo giống nhau. Anh ta nấu nước lá rừng, tắm rửa cho người chết, kỳ cọ ghét trên cái cơ thể lạnh ngắt cứng queo, với hai bàn tay của người mẹ tắm rửa cho đứa con nhỏ. Lúc tắm rửa, kỳ cọ, miệng anh ta cứ mấp máy nói cái gì đó không ai nghe rõ. Anh ta rút trong túi áo một mẩu lược gãy, chải tóc cho người chết, nếu người chết có tóc. Anh ta chọn bộ áo quần lành lặn nhất của người tù, mặc vào rồi nhẹ nhàng nâng xác đặt vào áo quan được đóng bằng gỗ tạp sơ sài. Anh ta cuộn những bộ áo quần khác thành cái gói vuông vắn, đặt làm gối cho người chết. Nếu người tù không có áo xống gì, anh ta đẽo gọt một khúc cây làm gối. Khi đã hoàn tất những việc trên, anh ta quỳ xuống bên áo quan, cúi hôn lên trán người tù chết, và bật khóc. Anh ta khóc đau đớn và thống thiết đến nỗi mọi người đều có cảm giác người nằm trong áo quan là anh em máu mủ ruột thịt của anh ta. Với bất cứ người tù nào anh ta cũng khóc như vậy. Một lần giám thị trại gọi anh ta lên: - Thằng tù chết ấy là cái gì với mày mà mày khóc như cha chết vậy? Anh ta chấp tay khúm núm thưa: - Thưa cán bộ, tôi khóc vờ ấy mà. Người chết mà không có tiếng khóc tống tiễn thì vong hồn cứ lẩn quẩn trong trại. Có thể nó tìm cách làm hại cán bộ. Lúc hắn còn sống, cán bộ có thể trừng trị hắn, nhưng đây là vong hồn hắn, cán bộ muốn xích cổ, cũng không xích được. Thằng khùng nói có lý. Giám thị trại mặc, cho nó muốn khóc bao nhiêu thì khóc. Nhưng mình không tin là anh ta khóc vờ. Lúc khóc, cả gương mặt vàng úa, nhăn nhúm của anh ta chan hòa nước mắt. Cả thân hình gầy guộc của anh ta run rẩy. Mình có cảm giác cả cái mớ giẻ rách khoác trên người anh ta cũng khóc... Trong tiếng khóc và nước mắt của anh ta chan chứa một niềm thương xót khôn tả. Nghe anh ta khóc, cả những trại viên khét tiếng lỳ lợm, chai sạn, " đầu chày, đít thớt, mặt bù loong " cũng phải rơm rớm nước. Chỉ có nỗi đau đớn chân thật mới có khả năng xuyên thẳng vào trái tim người. Mình thường nghĩ ngợi rất nhiều về anh ta. Con người này là ai vậy?Một thằng khùng hay người có mối từ tâm lớn lao của bậc đại hiền?... Thế rồi, một lần, mình và anh ta cùng đi lùa trâu xuống con sông gần trại cho đầm nước. Trời nóng như dội lửa. Bãi sông đầy cát và sỏi bị nóng rang bỏng như than đỏ. Trên bãi sông mọc độc một cây mủng già gốc sần sùi, tán lá xác xơ trải một mảng bóng râm bằng chiếc chiếu cá nhân xuống cát và sỏi. Người lính gác ngồi trên bờ sông dốc đứng, ôm súng trú nắng dưới một lùm cây. Anh ta và mình phải ngồi trú nắng dưới gốc cây mủng, canh đàn trâu ngụp lặn dưới sông. Vì mảng bóng râm quá hẹp nên hai người gần sát lưng nhau. Anh ta bỗng lên tiếng trước, hỏi mà đầu không quay lại: - Anh Tuân này - không rõ anh ta biết tên mình lúc nào - sống ở đây anh thèm cái gì nhất? - Thèm được đọc sách - mình buột miệng trả lời, và chợt nghĩ, có lẽ anh ta chưa thấy một cuốn sách bao giờ, có thể anh ta cũng không biết đọc biết viết cũng nên. - Nếu bây giờ có sách thì anh thích đọc ai?- anh ta hỏi. - Voltaire!- một lần nữa mình lại buột miệng. Và lại nghĩ:Nói với anh ta về Voltaire thì cũng chẳng khác gì nói với gốc cây mủng mà mình đang ngồi dựa lưng. Nhưng nhu cầu được chuyện trò bộc bạch với con người nó cũng lớn như nhu cầu được ăn, được uống... Nhiều lúc chẳng cần biết có ai nghe mình, hiểu mình hay không. Ðó chính là tâm trạng của anh công chức nát rượu Marmeladov bất chợt nói to lên những điều tủi hổ nung nấu trong lòng với những người vớ vẩn trong một quán rượu tồi tàn, mà Dostoievsky miêu tả trong Tội ác và trừng phạt. Anh ta ngồi bó gối, mắt không rời mặt sông loá nắng, hỏi lại: - Trong các tác phẩm của Voltaire, anh thích nhất tác phẩm nào? Mình sửng sốt nhìn anh ta, và tự nhiên trong đầu nảy ra một ý nghĩ kỳ lạ:một người nào khác đã ngồi thay vào chỗ anh ta... Mình lại liên tưởng đến một cậu làm việc cùng phòng hồi còn ở Ðài phát thanh, tốt nghiệp đại học hẳn hoi, đọc tên nhạc sĩ Chopin (Sôpanh) là Cho Pin. Mình trả lời anh ta: - Tôi thích nhất là Candide. - Anh có thích đọc Candide ngay bây giờ không? Không đợi mình trả lời, anh ta nói tiếp: - Không phải đọc mà nghe... Tôi sẽ đọc cho anh nghe ngay bây giờ. Rồi anh ta cất giọng đều đều đọc nguyên bản Candide. Anh đọc chậm rãi, phát âm chuẩn và hay như mấy cha cố người Pháp, thầy dạy mình ở trường Providence. Mình trân trân nhìn cái miệng rúm ró, răng vàng khè đầy bựa của anh ta như nhìn phép lạ. Còn anh ta, mắt vẫn không rời dòng sông loá nắng, tưởng chừng như anh ta đang đọc thiên truyện Candide nguyên bản được chép lên mặt sông... Anh đọc đến câu cuối cùng thì kẻng ở trại cũng vang lên từng hồi, báo đến giờ lùa trâu về trại. Người lính gác trên bờ cao nói vọng xuống: "Hai đứa xuống lùa trâu, nhanh lên!". - Chúng mình lùa trâu lên bờ đi!- anh nói. Lội ra đến giữa sông, mình hỏi anh ta: - Anh là ai vậy? Anh ta cỡi lên lưng một con trâu, vừa vung roi xua những con trâu khác, trả lời: - Tôi là cái thanh ngang trên cây thập tự đóng đinh Chúa. Rồi anh ta tiếp: - Ðừng nói với bất cứ ai chuyện vừa rồi... Giáp mặt người lính canh, bộ mặt anh ta thay đổi hẳn - ngu ngơ, đần độn như thường ngày. Cuối mùa đông năm đó, anh ta ngã bệnh. Nghe các trại viên kháo nhau mình mới biết. - Thằng chuyên gia khâm liệm e đi tong! Thế là nếu bọn mình ngoẻo, sẽ không còn được khâm liệm tử tế và chẳng có ai khóc tống tiễn vong hồn... - những người tù nói, giọng buồn. Mình gặp giám thị trại, xin được thăm anh ta. Giám thị hỏi: - Trước kia anh có quen biết gì thằng này không? Mình nói: - Thưa cán bộ, không. Chúng tôi hay đi lùa trâu với nhau nên quen nhau thôi. Giám thị đồng ý cho mình đến thăm, có lính đi kèm. Anh ta nằm cách ly trong gian lán dành cho người ốm nặng. Anh ta nằm như dán người xuống sạp nằm, hai hốc mắt sâu trũng, nhắm nghiền, chốc chốc lại lên cơn co giật... Mình cúi xuống sát người anh ta, gọi hai ba lần, anh ta mới mở mắt, chăm chăm nhìn mình. Trên khoé môi rúm ró như thoáng một nét cười. Nước mắt mình tự nhiên trào ra rơi lã chã xuống mặt anh ta. Anh ta thè luỡi liếm mấy giọt nước mắt rớt trúng vành môi. Anh ta thều thào nói: - Tuân ở lại, mình đi đây... Ðưa bàn tay đây cho mình... Anh ta nắm chặt bàn tay mình hồi lâu. Một tay anh ta rờ rẫm mớ giẻ rách khoác trên người, lấy ra một viên than củi, được mài tròn nhẵn như viên phấn viết. Với một sức cố gắng phi thường, anh ta dùng viên than viết vào lòng bàn tay mình một chữ nho. Chữ NHẫN. Viết xong, anh ta hoàn toàn kiệt sức, đánh rớt viên than, và lên cơn co giật. Người lính canh dẫn mình lên giám thị trại với bàn tay có viết chữ Nhẫn ngửa ra. Người lính canh ngờ rằng đó là một ám hiệu. Giám thị hỏi: - Cái hình nguệch ngoạc này có ý nghĩa gì?Anh mà không thành khẩn khai báo, tôi tống cổ anh ngay lập tức vào biệt giam. Mình nói: - Thưa cán bộ, thật tình tôi không rõ. Anh ta chỉ nói:tôi vẽ tặng cậu một đạo bùa để xua đuổi bệnh tật và tà khí. Nghe ra cũng có lý, giám thị trại tha cho mình về lán... Kể đến đó, Tuân Nguyễn chợt mở lòng bàn tay phải, nhìn đăm đăm như muốn tìm lại dấu vết chữ Nhẫn, rồi lắc lắc đầu, nói như chỉ cốt cho mình nghe: - Ngay cả trong tác phẩm Kỷ niệm ngôi nhà những người chết, cũng không có được một nhân vật như vậy. oOo Tuân Nguyễn cho tôi biết về Hà Nội đã được gần một tháng. Tôi nói: - Thế mà đến hôm nay cậu mới gặp mình. Tệ quá! - Vừa đặt chân xuống Hà Nội, mình đã nghĩ về với cậu - Tuân nói - Nhưng nghĩ lại thấy chưa nên. Cậu đang gặp khó khăn, mình lại về tụ bạ với cậu, sẽ không hay cho cả hai... Tiện đường, mình ghé vào nhà vợ chồng Tạ Vũ. Vừa trông thấy mình cả hai đều khóc. Vợ Tạ Vũ nói:" Anh cứ ở lại đây, chúng ta rau cháo nuôi nhau ". Nhưng có lẽ mình phải tìm một chỗ ở khác. Cuộc sống của vợ chồng Tạ Vũ cũng quẫn quá. Hai vợ chồng, ba đứa con chui rúc trong cái túp chỉ hơn chục mét vuông, và gần như sống trên một đống giẻ rách... Sắp đứng lên ra về, Tuân Nguyễn như chợt nhớ điều gì. - ơ này, cậu có đồng tiền vàng nào không? Tôi ngạc nhiên: - Ðồng tiền vàng nào? - Thì... đồng tiền vàng ấy mà... Cuối cùng, đến hôm nay mình vẫn chưa được biết mặt mũi nó thế nào... Tôi bật cười mà hai mắt cay lệ. Tôi ôm lấy đôi vai lục cục những xương của bạn nói: - Chán quá, mình không có... Một ước muốn nhỏ nhoi như vậy mà mười năm không thực hiện được thì kể ra cũng... vui thật. Cuộc đời vui quá, không buồn được. - tôi ngâm to câu thơ của chính cậu ta làm - Nhưng mình nhất định sẽ lùng cho cậu hẳn một chục đồng tiền vàng, xem thoải mái! - Lần này không phải chỉ để xem, - Tuân nói - mà mình sẽ dùng. Ðược hẳn một chục đồng thì còn gì bằng!Mình lại sắp lấy vợ... - Lấy vợ?Mới một tháng trở về với cõi tục mà cậu đã tìm được vợ thì tài thật!Không phải cái cô mà cậu gọi nhầm tên ấy chứ? - Người mình định lấy chắc cậu cũng biết. - Ai thế? - Phương Thuý, con cụ Hoài Chân, một trong hai tác giả cuốn Thi nhân Việt Nam. - Phương Thuý thì mình biết quá, làm thơ, dạy đàn tam thập lục ở nhạc viện Hà Nội. Nhưng chồng cô ta là một tiến sĩ vật lý danh tiếng kia mà. - Phương Thuý vừa làm xong thủ tục ly dị... - Bỏ một tiến sĩ vật lý danh tiếng để lấy một anh tù vừa được tha sau mười năm lưu đày!- tôi cười to - Ngay cả thiên tài như Ðốt cũng không nghĩ ra được một tình huống cắc cớ đến như vậy! oOo Tuân Nguyễn và Phương Thuý lấy nhau sau đó một tháng, Thuý đem tất cả số tiền dành dụm được, rồi bạn hữu gom góp thêm, mua một gian buồng sáu mét vuông gần ga Hàng Cỏ. Bạn hữu xúm lại xây " tổ ấm " cho cặp vợ chồng muộn màng. Người góp nồi, người góp xoong, bếp dầu, chén bát, bàn viết, ghế ngồi, giá sách, giường... bằng gỗ tạp. Hoạ sĩ Chu Hoạch góp một bức chân dung Ðốt, treo trước bàn viết. Tôi và hoạ sĩ Huy Quang chở từ Nghi Tàm lên mấy cây tre, đóng một cái chạn để bát đũa xoong nồi... Gian buồng tuy hẹp nhưng xem chừng cũng tươm. Ngày còn ở trại, Tuân Nguyễn học thêm được nghề đánh véc-ni. Tuân cùng một người bạn, một nhà thơ cũng thất cơ lỡ vận, tên là Lương Vĩnh, đi đánh véc-ni thuê. Nghề đánh véc-ni cũng kiếm được ngày hai bữa gạo. Tuân nói với tôi: - Chỉ sợ một nỗi làm nghề này lâu, nó nhiễm vào văn chương thì bỏ mẹ. Tuân lại bắt tay vào ghi chép và chuẩn bị làm lại cuốn tiểu thuyết dở dang. Nhưng cậu ta không còn có cái háo hức, say mê như mười năm trước đây. Nhiều lúc tôi đến thăm, bắt gặp Tuân nằm thừ trên giường, mắt lơ đãng nhìn lên trần nhà, mặt buồn rười rượi. Trên bàn viết, tập giấy trắng, cuốn sổ tay nằm chỏng chơ với quản bút... Một hôm, chỉ có hai đứa với nhau, tôi hỏi: - Cậu có hạnh phúc không? Tuân một tay chống má, ánh mắt lơ đãng, khẽ lắc đầu, trả lời giọng xa vắng: - Mình đang định nghĩa lại hạnh phúc... Mình như người ngủ và đang mơ một giấc mơ quá đẹp, bỗng có người dựng cổ mình dậy một cách thô bạo... Cho đến lúc này mình vẫn bàng hoàng chưa tỉnh hẳn. Ðiều cảm nhận đầu tiên sau khi bị lôi ra khỏi giấc mơ là trong người mình có cái gì đó rạn vỡ, gãy nát, giống như một thứ đồ chơi trẻ con ruột bị gãy mất bánh xe, đứt mất dây cót... Hình dáng bên ngoài vẫn còn đấy nhưng không cử động được nữa... Ðến nỗi bây giờ có lúc mình nghi ngờ cả bức thông điệp của Dostoievsky:" Cái đẹp cứu chuộc nhân loại ". Mình sợ rằng nhân loại không còn cách gì cứu chuộc được nữa... Nhân loại đã bước sang Giờ thứ hăm lăm... Cậu đã đọc Georghiu chưa? Tôi khẽ gật đầu. oOo " Ở hiền gặp lành ". Ðạo lý này tôi được dạy dỗ từ thuở ấu thơ. Nhưng khi nhận được tin Tuân Nguyễn chết vì tai nạn giao thông, niềm tin vào đạo lý này lung lay trong tôi. Tôi đau đớn tự hỏi:" Người bạn thân thiết của tôi sống hiền đến như vậy, tại sao chỉ gặp toàn điều dữ?" Sau ngày đất nước thống nhất được ít lâu, một người học trò cũ của Tuân từ Saigon ra Hà Nội, tìm gặp thầy và nóiấ: "ấThưa thầy, hiện nay em là Hiệu trưởng một trường vừa học vừa làm. Nếu thầy chuyển vào Saigon, em xin hứa sẽ bố trí thầy vào làm việc ở trường, đưa thầy vào biên chế. Như vậy thầy sẽ có lương tháng đều đặn, và có một chỗ ở tử tế trong khu tập thể của cán bộ trường. Em tin rằng chỉ mất một thời gian ngắn, cuộc sống của thầy sẽ đi vào ổn định, và thầy có thì giờ để thực hiện tác phẩm mà suốt đời thầy mơ ước ". Vợ chồng Tuân Nguyễn nghe theo lời khuyên của bạn hữu, quyết định vào cư trú ở Saigon. Tuân để lại gian buồng cho người chủ cũ, cũng với giá bán 600 đồng ; mặc dầu lúc này giá nhà đang lên, có thể bán lại cho người khác từ 800 đến 1 000 đồng. Tuân nói: - Mình mua của người ta sáu trăm, mình có quyền gì được bán lại một nghìn? Chúng tôi đành cười trước lý lẽ gàn dở của cậu ta. Tôi nói: - Cậu là người của thời Nghiêu Thuấn còn sót lại trên thế gian này. Trước hôm vợ chồng Tuân lên tàu liên vận vào Nam, chúng tôi dọn sạch gian buồng để trả lại cho chủ cũ, và tổ chức một buổi liên hoan tiễn đưa. Bạn hữu đến dự ngồi chật kín gian buồng. Người nào cũng mang theo quà bánh, áo quần, tiền, thơ, tranh... tặng hai vợ chồng làm vốn dắt lưng. Tiệc chia tay chỉ có mấy chai rượu trắng, một ít lạc rang. Tôi nhớ, hôm đó tôi mang tất cả số tiền bán cá định đưa về cho vợ, biếu vợ chồng Tuân. Ðâu chỉ có hơn chục đồng, toàn tiền lẻ nhàu nát và tanh sực mùi cá. Tuân hỏi: - Cậu không có thơ tặng mình à?Bây giờ mình lại thấy yêu những bài thơ tràng giang đại hải, sặc mùi lính tráng của cậu. Tôi cười: - Bạn hữu hôm nay đã làm thơ về cậu quá hay. Nói như kiểu Lý Bạch hôm định đến đề thơ ở Hoàng Hạc Lâu:" Trước mặt có Tuân Nguyễn, nhưng vì thơ của bạn hữu đã xếp đầy nhà, nên không thể nói nên lời ". Sau khi uống cạn ba chén đầy, niềm cảm hứng thơ chợt oà đến trong tôi. Tôi nói: - Tôi không làm nổi thơ để tặng hai vợ chồng cậu, nhưng chợt nghĩ được mấy vần nôm na, tặng gian buồng khốn khó này. Có nơi nào trên trái đất này Mật độ nhà thơ như ở đây? Ba thước vuông sáu nhà thơ ngồi Hai phải đứng vì không đủ chỗ... Có nơi nào trên trái đất này Mật độ đắng cay như ở đây? Chín người - mười cuộc đời rạn vỡ Bị ruồng bỏ và bị lưu đày... Có nơi nào trên trái đất này Mật độ đam mê như ở đây? Yêu đến phải vào nhà thương điên Thơ đến phải bị còng tay... Có nơi nào trên trái đất này Mật độ cô đơn như ở đây? Một đám trẻ bơ vơ không nhà cửa Sống bằng thơ đau với rượu cay... Có nơi nào trên trái đất này Mật độ yêu thương như ở đây? Mỗi tấc đất có một người quỳ gối Dâng trái tim và nước mắt Cho nỗi đau của cả loài người... Có nơi nào trên trái đất này ?... Có nơi nào trên trái đất này ?... Có nơi nào trên trái đất này ?.. oOo Một buổi chiều cuối tháng ba âm lịch 1981 - một buổi chiều định mệnh - đúng vào năm Tuân bốn mươi chín tuổi..., cậu ta đạp chiếc xe mini tòng tọc đi lấy báo về cho sạp báo của vợ. Xấp báo xếp đầy trước giỏ xe. Ðường phố Saigon xe cộ như mắc cửi. Tuân đạp rất chậm, gần sát lề đường. Cậu ta biết mình có tật vừa đạp xe vừa nghĩ ngợi miên man, lại thêm cận thị nặng nên " tránh xe chẳng xấu mặt nào ". Ðến một quãng đường vắng, Tuân đạp xe nhanh hơn. Một chiếc xe tải cài số lùi, vừa lùi vừa bóp còi inh ỏi. Tuân Nguyễn không nghe thấy gì. Có lẽ cậu ta còn mê mải nghĩ đến một ý thơ hoặc một chi tiết tiểu thuyết chợt ập đến trong đầu... Cậu ta cứ mải miết đạp xe, và đạp thẳng đến đít thùng xe. Cậu ta bỗng thấy trán mình va phải vật gì cưng cứng. Chưa kịp hiểu vật gì thì cậu ta đã ngã lăn ra lề đường, kính trắng văng một nơi, xấp báo văng khỏi giỏ ê. Người lái xe hớt hải phanh xe lại, bánh xe sau cách Tuân đâu chỉ hơn một mét. Người lái xe giúp Tuân đứng lên, lo lắng hỏi: - Ông có sao không?Tuân nói không sao, chỉ thấy đầu váng vất. - Tôi bóp còi liên tục mà sao ông không nghe tiếng?- Xin lỗi anh, tại tôi đãng trí... Tất cả là lỗi tại tôi. - Tuân ấp úng. Người lái xe ngơ ngác nhìn nạn nhân của mình. Có lẽ đây là lần đầu tiên trong lịch sử tai nạn giao thông người bị đụng xe lại đi xin lỗi tài xế. " Hay ông ta bị bệnh tâm thần?" Một ý nghĩ thoáng hiện trong đầu anh tài xế. Bây giờ tốt nhất là lên xe phóng đi, tránh được mọi chuyện rắc rối rầy rà. Nhưng cái vẻ hiền lành đến ngơ ngác của nạn nhân đã giữ chân anh ta lại. - Ông công tác gì? - Tôi chẳng công tác gì cả. Tôi làm... thơ - Tuân lau cặp kính trắng, trả lời - May quá, nó văng xa thế mà không vỡ. - Nhà ông ở đâu, để tôi đưa ông về? Tuân nói địa chỉ nhà mình, rồi xua tay: - Tôi về một mình được, nhà tôi ở gần đây thôi. Anh cứ lái xe đi, chắc anh đang có việc vội. Tuân đạp xe về nhà, kể cho vợ nghe chuyện vừa xảy ra. Vừa ngồi xuống mâm cơm, cậu ta bỗng thấy buồn nôn. Tuân bỏ bát đũa, lên giường nằm, rồi một cơn sốt bắt đầu. Ðêm đó Tuân chìm vào mê sảng. Sáng hôm sau, Phương Thuý đưa Tuân vào cấp cứu ở Bệnh viện Chợ Rẩy. Sau khi khám nghiệm, bác sĩ cho biết Tuân bị xuất huyết não. Suốt một tuần liền, Tuân Nguyễn lúc mê, lúc tỉnh. Người lái xe tìm đến thăm nạn nhân của mình ở bệnh viện. Nhiều lần anh ta xin với vợ và bạn hữu nạn nhân cho được chịu hết phí tổn, nếu cần phải thực hiện ca mổ. Nhưng bác sĩ lắc đầu:" Muộn mất rồi!" Chiều ngày 27 tháng 3 âm lịch, Tuân Nguyễn trút hơi thở cuối cùng trên giường bệnh viện. Trước khi chết, Tuân chỉ để lại độc một lời trăn trối: - Ðừng bắt tội người lái xe. Cái kết cục buồn thãm này là lỗi tại tôi... Tôi là người có lỗi... Nghe Phương Thuý và bạn hữu kể lại giây phút cuối cùng của Tuân, tôi bàng hoàng chợt nhớ lại hôm Tuân về chơi với tôi ở Nghi Tàm. Hôm đó Tuân ở lại với tôi suốt ngày. Tuân nói: - Mình định viết một bài thơ dài, nhan đề:Tôi có lỗi. Tuân nói rõ thêm:chữ Tôi ở đây phải viết hoa. Vì Tôi ở đây là nghệ sĩ và trí thức chân chính của đất nước. Tôi có trách nhiệm với tất cả những lỗi lầm, những oan uổng, đớn đau, những xấu xa, hèn mạt, đáng lăng nhục và xúc phạm con người. Trong mọi chuyện, chính Tôi là người có lỗi. Vì Tôi chưa đem hết sức mình thực hiện sứ mệnh cao cả mà Thượng đế đã đặc trao cho người nghệ sĩ. Phùng Quán  ---------- (1) Kiểm tra kỹ thuật. (2) Tuân Nguyễn lầm. Anh bị bắt, rồi trở thành người tù không có án. Tuân Nguyễn - Phận mỏng...cánh cò Tôi biết anh khi anh vừa đi cải tạo về. Tôi không quan tâm lắm vì lý do gì anh phải đi cải tạo. Chỉ biết chắc chắn là không phải côn đồ trộm cướp, mà loáng thoáng nghe anh có dính líu một chút về quan điểm nhận thức gì đó. Nó là dấu tích của căn bệnh giáo điều và ấu trĩ một thời. Khi gặp anh, tôi thấy anh gầy đến mức tội nghiệp. Dĩ nhiên thời đó xã hội còn khó khăn về miếng ăn miếng uống, nên ít người đỏ da thắm thịt và không nhiều những người đàn ông bụng khệ nệ như ngày nay. Nhưng quả thật gặp anh, ấn tượng mạnh với tôi là anh gầy yếu, xanh xao quá. Khi ấy Phương Thúy đang chăm bẵm anh. Chăm bẵm cả về vật chất và tinh thần. Vốn là nhà thơ dạy đàn tam thập lục ở Nhạc viện Hà Nội, số phận làm sao run rủi chị đến với anh một cách nồng nhiệt thế? Phải chăng chị đồng cảm và cảm phục được phần nào về phận anh khi đó? Tôi và mấy người bạn thơ lách người qua một gian nhà nhỏ, rồi qua một ngõ hẹp, vào căn phòng mấy mét vuông nơi trú ngụ của hai con người. Không tủ không giường phản, một cái giát giường trải bệt xuống nền nhà, một tấm vỏ chăn cũ màu cỏ úa đã bạc phủ lên làm ga thay chiếu. Một bếp dầu cháy lụp bụp. Trên bếp dầu là xoong mì sợi đang chín dở cùng mấy miếng cà chua đỏ ối. Đấy là bữa ăn bồi dưỡng quá tốt đối với chúng tôi hồi đó. Phương Thúy và Tuân Nguyễn vồn vã mời chúng tôi ngồi xuống giường và nhất quyết giữ chúng tôi thưởng thức một chút mỳ sợi nấu cà chua. Không khách sáo, chúng tôi ăn ồn ào và nói chuyện ồn ào. Phương Thúy vừa loay hoay dọn bếp và góp chuyện. Chỉ có Tuân Nguyễn rất ít lời. Sau cặp kính dày cộp, là cặp mắt chăm chú nhìn các bạn. Anh lắng nghe anh em cười nói và đọc thơ. Chúng tôi ồn ào đọc thơ. Những vần thơ ùng oàng súng đạn, lỉnh kỉnh xà – beng cuốc thuổng và chấp chới mấy vành mũ rơm vàng ươm… Cuộc chiến tranh chống Mỹ căng thăng vừa kết thúc, những vần thơ hầm hập nhiệt tình và thật lòng. Tuân Nguyễn nhìn say mê và ngơ ngác. Đến khi mọi người yêu cầu đọc thơ, anh cười xòa xin lỗi. Anh chưa có thơ mới để đọc ư? Hay anh đang âm thầm nghĩ suy và trăn trở? Căn phòng xép ngăn tạm vách cót nho nhỏ ở gần ga Hàng Cỏ mà Tuân Nguyễn và Phương Thúy ở, đêm đêm có thể nghe được tiếng còi tàu hỏa hú thổn thức ngoài sân ga. Đấy là tổ ấm đầu tiên sau bao năm trời anh chịu giá lạnh. Trong căn phòng nghèo đó, ở bên đống chăn chiếu cũ nát, luôn có cuốn truyện của Đốtx bằng tiếng Nga. Lúc buồn vui nhất, anh vẫn có những câu chữ, những số phận nhân vật của Đốtx trò chuyện và an ủi. Rồi một thời gian không lâu, đất nước thống nhất. Phương Thúy và Tuân Nguyễn rủ nhau vào Nam trú ngụ. Thành phố Sài Gòn sôi động, rộng lớn và choáng ngợp vẫn dành một chỗ bình yên cho họ. Đấy là căn hộ nghèo ở khu cư xá Thanh Đa xa trung tâm thành phố. Ngày đó, Thanh Đa là nơi tá túc cho đám văn nghệ sỹ nghèo ngoài Bắc kéo vào. Nào Trần Nguyên Vấn, Thái Vũ, Phan Trác Hiệu, Bùi Quang Ngọc, Huy Lam… Để tồn tại, Phương Thúy xin đi dạy nhạc và lo chạy chợ xoay xỏa thêm tiền mua rau thịt. “Để anh Tuân yên tâm ngồi dịch sách”, Phương Thúy nói thế. Nhưng Tuân Nguyễn làm sao yên tâm ngồi dịch, khi Thúy còn phải tất tả vậy? Anh đi làm gia sư, mở lớp học nho nhỏ dạy kèm các em học sinh cấp 1, cấp 2. Thầy giáo nghèo, học trò nghèo, nhưng ấm áp tình người. Đời sống xem ra đã có phần dễ chịu hơn hồi ở ngoài Bắc. Phương Thúy thì hả hê, Tuân Nguyễn thì thấp thoáng cười sau cặp kính dày cộp. Nô-en năm ấy là kỷ niệm không dễ quên. Chúng tôi gặp nhau ở nhà Tuân Nguyễn và Phương Thúy ăn uống qua loa và đọc thơ. Dạo ấy vẫn còn giữ thói quen hễ gặp nhau là đọc thơ. Rồi chúng tôi kéo nhau về nhà thờ Đức Bà để chứng kiến giờ phút thiêng liêng của Chúa ra đời. Đi cùng bữa đó, có cô giáo Mỹ Anh người mảnh mai là cháu gọi Tuân Nguyễn bằng cậu. Tôi không rõ theo ngôi thứ họ hàng, hay là gọi theo sự tôn kính cậu giáo? Mỹ Anh ở mãi ngoài Hàm Tân (Phan Thiết) vào, vẫn còn giữ nguyên vẻ trong trẻo rất đáng yêu. Cả lũ lốc nhốc kéo nhau trên mấy cái xe máy nát, mấy cái xe đạp tòng tọc. Mỹ Anh rất tiểu thư, xin phép cậu mợ Tuân Thúy cho vận áo dài trắng đi nhà thờ. Dù không phải người theo đạo, vậy mà bữa ấy tôi thấy Mỹ Anh như một con chiên trắng trong ngoan đạo vô cùng. Tuân Nguyễn vốn kiệm lời, nhưng bữa ấy niềm vui hiện ra mặt. Trong lúc chờ giờ Chúa ra đời, cả bọn kéo vào uống cà phê ở một quán nhỏ bên đường cạnh nhà thờ. Tiếng người cười nói, tiếng cầu kinh và tiếng chuông nhà thờ thong thả điểm nhịp vọng tới, làm không khí cuộc gặp gỡ vô cùng ấm áp. Tuân Nguyễn chợt thốt lên thèm viết một cuốn sách mà anh từng ấp ủ. Mọi người hỏi anh bao giờ thì viết? Anh khiêm nhường trả lời: Mình sẽ viết! Thế rồi anh nhỏ nhẹ đọc thơ, bài thơ “Cánh cò” mà anh đã từng một lần đọc riêng cho tôi nghe. Cánh cò cánh cò bay Trắng mờ ven rặng núi Sông Mã nặng nề trôi Em bay sao mà vội Em bay về phía đó Sông chảy ngoặt nẻo này Riêng anh buồn đứng ngó Phủi bụi trên bàn tay. … Em bay em chẳng đỗ Như vỗ cánh lòng anh Đường ổ gà lỗ chỗ Điệp bài ca viễn hành. Khi Tuân Nguyễn đọc xong bài thơ, cả bọn chúng tôi sững người lại. Một nỗi buồn mênh mang và trong trẻo. … Tôi không có nhân duyên được gặp anh nhiều. Lại trong thời gian không được dài lắm. Nhưng mỗi khi nghĩ về anh, tôi lại xốn xang bồi hồi. Thời trai trẻ của anh, tôi không được biết kỹ. Chỉ biết anh đã từng đi bộ đội thời kháng chiến chống Pháp, chiến đấu ở chiến trường Trị Thiên Huế. Từng là người bạn lính cùng tiểu đội với nhà thơ Phùng Quán. Rồi hòa bình, học đại học ngoài Hà Nội. Ra trường anh được phân về làm việc ở Ban Văn nghệ Đài tiếng nói Việt Nam. Rồi anh bị liên lụy cũng trong thời điểm làm ở Đài. Tôi không quan tâm sự liên lụy của anh ra sao. Chỉ biết khi gặp anh, thấy anh là người quá yếu đuối. Thể lực quá gày gò. Chỉ có cặp mắt kính cận quá dày. Ấy mà khát khao sống. Tôi thêm ngạc nhiên, con người ốm yếu ấy tại sao lại mê văn ông Đôt-xtôi-ep-ki đến thế? Văn của ông Đốtx là chỗ anh bám víu, hay là văn ông Đốtx đã hành hạ anh? Ở đời không có gì buồn tẻ hơn là sống không có mẫu người mình tôn thờ, ngưỡng mộ. Nhưng lại không có gì vất vả hơn là để theo đuổi tôn thờ một mẫu người. Số phận đã bắt Tuân Nguyễn vất vả và lận đận đi theo những mẫu nhân vật của ông Đốtx? Hay nhân vật của Đốtx đã ám ảnh anh, hành hạ anh và đem hạnh phúc đến cho anh? Hay nói theo một cách khác, ở đời, cái đẹp có thể đem hạnh phúc và bi thương đến với mỗi phận người. Tôi có thể tự chất vấn mình, rằng nếu mình chịu sóng gió, chìm nổi như anh Tuân Nguyễn, liệu có còn giữ được con mắt nhìn đời trong sáng và đắm đuối như anh không? Có thể tôi và nhiều người như tôi sẽ gục ngã. Gục ngã vì chán chường, thất vọng. Có lẽ Tuân Nguyễn đã có những phút giây thất vọng. Bạn bè kể về anh, khi ở trại cải tạo về, loanh quanh mấy tháng trời anh không biết đi đâu, về đâu, làm gì? Cảnh và lòng người đã thay đổi. Anh buồn chán lại khoác ba-lô quay về trại. Người quản lý trại và anh em trong trại đã khuyên anh hãy trở về với cuộc sống. Rồi anh dấn lên trở về để sống. Để làm một con người bình thường. Để biết yêu, biết trọng cái đẹp. Biết làm ra cái đẹp. Giá như anh không va vấp, không gục ngã, thì anh đã thành đạt như bao bạn bè trang lứa mê văn chương chữ nghĩa một thời. Nhưng ngược lại, anh đã tránh xa được sự nhàm chán, tẻ nhạt và lắm khôn ngoan tới mức thủ đoạn của bao mẫu người vẫn đang sống sờ sờ quanh ta. Sự sống tẻ nhạt, giả đối, thủ đoạn còn tồi tệ hơn cả cái chết. Cái chết của anh như một định mệnh. Một tai nạn giao thông với một con người lầm lũi sống và yêu cuộc sống. Một cái chết của một cánh cò trắng đang bay… Ngày 23/2/2007 Nhà thơ Vũ Từ Trang